„Nowiczok” (ros.Новичок – nowinka, ewentualnie nowicjusz, żółtodziób, ang. Newcomer - nowoprzybyły), toogólne określenie rodziny fosforoorganicznych substancji trujących (FOS) o działaniu nerwowo-paralitycznym. Efekt trujący polega przede wszystkim na opóźnianiu działania enzymu acetylocholinoesterazy (AChE). W organizmie ludzkim funkcją tego enzymu jest hydroliza acetylocholiny w połączeniach nerwowo-mięśniowych. Opóźnienie powoduje gwałtowną blokadę neuroprzekaźników, a jako skutek finalny paraliż wszystkich narządów wewnętrznych i śmierć organizmu.
Głównym źródłem informacji o tej substancji i metodzie jej produkcji były publikacje Wiła Mirzajanowa (ros. Вила Мирзаянова) po jego emigracji do USA w 1995 roku. (Вил Султáнович Мирзая́нов, urodzony w 1935 r., w Baszkirii jako Vil Soltan uğlı Mirzacanov). Przed wyemigrowaniem ze Związku Sowieckiego pracował on przez ok. 30 lat w moskiewskim ośrodku zajmującym się zagadnieniami broni chemicznej tj. w Państwowym Instytucie Badawczym Organicznej Chemii i Technologii (ГocНИИОХТ ), jakkolwiek osobiście nie miał do czynienia z tworzeniem receptur tego rodzaju substancji, gdyż zajmował się nadzorem i monitorowaniem kwestii, czy jakieś trujące substancje nie zostały uwolnione na zewnątrz (do atmosfery) z laboratoriów instytutu. Natomiast będąc na emigracji nagłośnił sprawę takiej broni, być może pod wpływem sugestii czy zamówienia od mediów lub od podmiotów instytucjonalnych (jakkolwiek jedno nie wyklucza drugiego). W swoich publikacjach zawarł wiele nieścisłości i tzw. fałszywych tropów, pewnie po to, żeby „terroryści” nie wykorzystali zawartych w nich informacji dla swoich celów. Być może to była bariera dla terrorystów, ale nie dla speców z technologicznie wysoko zaawansowanych laboratoriów, którym przecież „dość dwie słowie”.
Faktycznym wynalazcą receptury „nowiczoka” był Piotr Piotrowicz Kirpiczow. Pod jego kierownictwem prowadzone były prace nad wynalezieniem analogów do gazu bojowego o symbolu VX, zsyntetyzowanego w 1952 r. w Anglii w laboratoriach ośrodka Chemical Weapons Research Centre w miejscowości Winterbourne Gunner (wieś w Anglii, w hrabstwie Wiltshire), który znajduje się w odległości kilku kilometrówna północny wschód od miastaSalisbury w Anglii (UK).
Program badań zespołu Kirpiczowa pod nazwą Foliant był kontynuowany w okresie od 1970 do 1990 roku, zarówno w wymienionym wcześniej moskiewskim instytucie , jak też w zamkniętej dla osób postronnych miejscowości Szichany k/Wołska w rejonie saratowskim, gdzie ulokowana została filia ww. instytutu i w której syntetyzowano odmiany „nowiczoka”. W ich efekcie powstała duża rodzina trujących substancji, której ilość przekroczyła sto odmian. Z punktu widzenia zastosowań stricte militarnych za najbardziej perspektywiczny wariant został uznany środek o symbolu A-232(z odmianą A-234), czyli Nowiczok - 5.
Wił Mirzajanow ogłosił w publikacji z 2008 r., że nowiczok był wyprodukowany w 1989 r. w miejscowości Nukus w Uzbekistanie i przetestowany na tamtejszym poligonie, a po zaliczeniu testów został przyjęty na uzbrojenie Armii Czerwonej. Ponadto stwierdził, iż już od dawna tajniki jego produkcji stały się dostępne dla krajów zaawansowanych technologicznie .
Poza ww. publikacją nie istnieją „materialne” dowody na to, że ten konkretny środek, którego działanie jestvok. 10-cio krotnie silniejsze od wspomnianego VX, znalazł się w arsenale wojsk byłego Związku Sowieckiego. Nie należy jednak ulegać złudzeniu, że formuła recepturowa oraz technologia produkcji tak wydajnej „broni” poszła w zapomnienie.
Ciekawym aspektem sprawy „nowiczoka” jest okoliczność, iż po roku 1990 wyemigrowała z Rosji na Zachód spora grupa badaczy, w tym również wybitnych specjalistów dotychczas zajmujących się rozwojem broni chemicznej. Oto bowiem w roku 1998 r. w Bibliotece Spektralnej Narodowego Biura Standardów USA rosyjscy specjaliści przypadowo natrafili na zapis dotyczący formuły chemicznej struktury molekularnej nowiczoka-5 (kod A-234). Kontrolerzy rosyjscy nie zdołali ustalić, od jak dawna receptura produkcji „nowiczoka” znajdowała się w bazie danych Centrum Badań i Rozwoju Chemicznego Armii USA.
Nowiczok należy do substancji binarnych, czyli skomponowanych z dwóch nietoksycznych składników, które dopiero w połączeniu oraz po dołączeniu wyzwalacza (aktywatora) przeradzają się w groźną broń. Oznacza to dwie rzeczy. Pierwsza, że przystosować taką broń zdatną do użycia może tylko wysoko kwalifikowany specjalista obeznany z podobnego rodzajy substancjami (a nie jest ich zbyt wielu na tzw. wolnym rynku, gdzie można by nająć odpowiednich "fachowców", ponieważ wszyscy, którzy „czują bluesa”, są monitorowani przez spec służby, albo najprościej wzięci są przez nie na „etat”), a druga, że aktywacja tego trującego środka musi być dokonana w pobliżu miejsca przeznaczenia (celu). Nie można zatem wykonać tej broni metodą "chałupniczą". Można natomiast przekazać gotowy do użycia produkt "na miejscu" komuś, kto wykona zlecenie w krótkim odstępie czasowym od momentu zaktywowania "nowiczoka".
Zakład produkcyjny oraz poligon w Nukusie (Uzbekistan) zostały w ramach likwidacji broni chemicznej zamknięte w roku 2000, a znajdujące się w magazynach zakładu produkcyjnego zapasy broni chemicznej były sukcesywnie niszczone pod nadzorem, między innymi specjalistów amerykańskich i kontrolerów z Organizacji ds. Zakazu Broni Chemicznej, za fundusze przyznane dla Uzbekistanu przez Kongres USA. Operację niszczenia tych zapasów definitywnie zakończono w roku 2017.
