Wertep - Kolęda ponad wszystko

 Dla wyznawców kościoła Prawosławnego 6 stycznia (Rzymskokatolickie święto Trzech Króli)  to dzień Wigilii Bożego Narodzenia. W kolejnych dniach – 7,8 stycznia – szczególnie na zachodniej Ukrainie, można spotkać obchody kolędników zwanych wertepem. W przedstawieniu biorą udział wyłącznie chłopcy, którzy przebierają się za określone postaci i odgrywają spektakl przed mieszkańcami wsi.

Geneza słowa wertep nawiązuje do groty/pieczary w której według religii prawosławnej narodził się Chrystus. Ukraiński Wertep według etnografów  przybył z Polski. Natomiast genezy ludowych przedstawień bożonarodzeniowych o królu Herodzie dopatrywać się można już w średniowiecznych misteriach, które powstawały od XI w. na zachodzie Europy. Na Ukrainie pojawił się w XVII- XVIII w.  i początkowo wystawiane był w szkołach i kolegiach1. Pierwotnie część religijna odgrywana była w języku polskim, część intermediowa natomiast w języku ukraińskim. Z czasem jednak język polski znikał z części religijnej znikał i w jego miejsce zastąpił język ukraiński2.

Wertep przedstawia dwa równoległe, powiązane ze sobą wątki – wątek religijny – głoszący narodziny Chrystusa, przedstawiający apokryficzny wątek śmierci króla Heroda – oraz wątek obyczajowo - świecki (intermediowy), który jest niewątpliwie ciekawszy, bardziej dynamiczny i nieprzewidywalny. W tej części główne role odgrywają postacie komediowe, takie jak Żyd,- nieprzyzwoity i śmieszny, nadający przedstawieniu groteskowy charakter. Podobny komiczny charakter mają Sura, Hajka- takie imię nosi żona Żyda, Cygan, Bieda, Czort, Śmierć- są to postacie barwne pstrokate, bardzo dynamiczne i hałaśliwe.

Wertep to całodzienny, a nawet kilkudniowy obrzędowy teatr. Część religijna jest w nim niezmienna i dość monotonna, bardzo usystematyzowana. Główną role odgrywają w niej Anioł, Pasterze, Królowie – głoszący dobrą nowinę o narodzeniu Chrystusa. Herod, Diabeł i Śmierć- odgrywający wątek skazania i potępienia króla Heroda za rzeź niewiniątek. Część intermediowa jest dynamiczna i zależna od kreatywności, zdolności improwizacyjnych i odwagi aktorów. Wertepnicy za swoimi maskami i kostiumami mogą się odegrać na mniej sympatycznych sąsiadach- wtoczyć im śnieżną kulę do domu, wrzucić buty do lodówki, postraszyć zwierzęta, wytarzać w śniegu. Wysyłanie nastoletniego syna czy wnuka do odegrania roli w wertepie to inwestycja w święta bez uszczerbku na gospodarstwie domowym, ponieważ zazwyczaj kolędnicy nie robią psikusów swojej rodzinie. Chodzenie z wertepem to także oznaka prestiżu, w niektórych domach jest to tradycja przekazywana z pokolenia na pokolenie.

Przemieszczając się od domu do domu pierwszy idzie Anioł z gwiazdą, za nim Pasterze, Trzej Królowie, Herod – postacie te uformowane są w zgranym szyku, przechodząc w ten sposób donośnym głosem śpiewają kolędę. Za nimi, sunie Śmierć z kosą, dalej Czort z dzwonkami i gwizdkiem. Dzięki hałaśliwym atrybutom słychać go z daleka, co wzbudza strach u mniejszych dzieci. Żyd i Sura (Hajka) idą pod rękę, Sura oznacza wszystkich całując w policzek pomalowanymi na czerwono ustami. Para symbolizuje płodność, dlatego w przedstawieniu bożonarodzeniowym często podkreśla swoją seksualność. Poza żartami i rozśmieszaniem wszystkich ludzi wokoło, wyłudzaniem od gospodarzy datków, jedzenia i wódki,  Żyd i jego żona składają gospodarzom humorystyczne życzenia pomyślności i szczęścia.

Przedstawienia odgrywane są od rana do wieczora. Gospodarze, u których odgrywane są przedstawienia są bardzo gościnni i w niemal każdym domu wertepnicy piją wódkę. W związku z tym pod koniec dnia zdarza się, że nie wszystkie postacie grają i pamiętają swoje role, coraz trudniej zrozumieć można wypowiadane teksty, a żarty chłopców stają się bardziej bezczelne.

Im bliżej głównych dróg i większych miejscowości tym wertep traci swoją magię i przeradza się w grupy które w irytujący sposób zatrzymują przejeżdżające samochody aby wyłudzić od nich pieniądze. Taka możliwość dodatkowego zarobku motywuje jednak wertepników do tworzenia coraz barwniejszych i czasami obscenicznych strojów, po to, żeby jeszcze mocniej zwrócić na siebie uwagę.

Wertep poucza widza, czy to przez wskazanie wartości, czy przez wyśmianie wad i stereotypów ludzkich. Wielu mieszkańców Bojkowszczyzny przywołuje czasy Związku Radzieckiego kiedy teatr uliczny działał w ukryciu. Władza zabraniała demonstrowania religijności i obrzędowości, a wertep, kolęda, szczedriwka, były elementem tożsamości społecznej. Wertep był wtedy deklaracją patriotyzmu silnie powiązanego z wiarą. Współcześnie na terenie Bojkowszczyzny cieszy się on dużym zainteresowaniem, zarówno wśród grekokatolików i prawosławnych, dla większości młodych ludzi gra w tym przedstawieniu jest wyznacznikiem prestiżu i okazją do dobrej zabawy, zaś dla mieszkańców wsi wertep i inne formy kolędowania są istotnym elementem świąt.