Doceniając w pełni ozdrowieńczą moc sprawnych i szybkich lustracji, warto dzisiaj przypomnieć postać dzielnego obrońcy czystości stanu rycerskiego, a także zajadłego weryfikatora praw do zdobytych „psim swędem” majątków.
Rzecz działa się w dobrych czasach Pierwszej Rzeczypospolitej, a dotyczyła kwestii wówczas niezwykle ważnych pod względem politycznym, społecznym, prawnym i etycznym.
Walerian Nekanda Trepka herbu Topór (bo o nim tu mowa) urodził się w roku 1583, pod Miechowem. Pan na Czaplach Wielkich. Sieciechowicach, oraz Grzegorzowicach sprzedał swe włości i osiadł w Krakowie. Tu trudnił się bankierstwem, a wolny czas poświęcał tropieniu plebejuszy, co w dostatku się pławiąc, szlachtę udawali.
Celem demaskatorskiej działalności sprawnego lustratora było ujawnienie uzurpatorów i umożliwienie prawym rycerzom przejmowania majątków na mocy tzw. „prawa kaduka”. Dobra ziemskie, które znajdowały się w posiadaniu osoby podającej się bezprawnie za szlachcica, ulegały wówczas konfiskacie.
Bywało, że otrzymywał je w nagrodę demaskator i usprawiedliwiony donosiciel.
Egzekucja jednak nie zawsze była skuteczna, bo już w Pierwszej Rzeczypospolitej sądownictwo nieco szwankowało, a rozmaite fortele i szantaże, jakich imały się strony, prowadziły często do wymuszonej ugody.
Czasy były takie, że niejeden bogacił się i parł do zbytku, a żyjąc w luksusie, nierzadko pomijał właściwą procedurę i wybierał kłamstwo. Byle tylko awans społeczny przybliżyć, byle tylko za godniejszego niż był, się podawać.
Przychodziło to tym łatwiej, że czasem szlachcic gorzej sobie radził, niż potomek chłopa, czy mieszczanina, zaś wielkie tereny Rzeczypospolitej umożliwiały przemieszczanie się w bardzo odległe miejsca.
Pod herby podszywali się zatem rozmaici oszuści i uzurpatorzy.
Pan Walerian starannie lustrował posiadaczy majątków ziemskich, a zebrany materiał pozwolił mu na sporządzenie „Liber chamorum”, dzieła ponoć nie całkiem wiarygodnego, bo często opartego na informacjach nie do końca sprawdzonych, a i pisanego w słusznym, wszechogarniającym gniewie.
Liczyło ono aż 2,5 tyś. stron i zawierało alfabetycznie ułożony rejestr negatywnie zweryfikowanych, rzekomych szlachciców. Autor z lubością opisywał ich przyrodzoną skłonność do przestępstw i niesłychaną zuchwałość.
Zdradzała ich najczęściej mowa chłopska „szepluniawa” i gminne maniery.
Trepka starannie notował opowieści z dworskich alkierzy i izb czeladnych, gdyż tam często miał swój początek niecny proceder.
Wygląda na to, że dzielny lustrator wytropił nawet jednego... mulata.
Przeważnie do jego „księgi polowań” trafiali nuworysze, bękarty, cudzoziemcy i ludzie bezprawnie nobilitowani przez króla, który od 1578 roku, mógł jedynie wnioskować nadanie herbu, lecz sama nobilitacja zależała wyłącznie od woli sejmu.
Trepka należał do jednego z najstarszych rodów. Dla Toporczyków, Jelitczyków czy Trzasków, jedyną słuszną drogą do uzyskania szlachectwa było osobiste poświęcenie, oraz bitewne zasługi.
Imponujące dzieło, które w oryginale nosi tytuł „Liber generationis plebeanorum” nie ma godnego odpowiednika w całej Europie. Zostało wydane drukiem dopiero po 300 latach.
Współcześni sięgali jednak do akt, robiąc użyteczne wypisy.
Walerian Nekanda Trepka zmarł w roku 1640. W oczywisty więc sposób, nie miał szansy doczekać chwil, w których jego lustracyjna przebiegłość i zapał, tak bardzo by się Rzeczypospolitej przydać mogły.
Powoli nadchodziły złe czasy dla Najjaśniejszej, a najwyższe urzędy coraz częściej obejmowali jurgieltnicy i pospolici zdrajcy.
Ze smutkiem należy zauważyć, że wielu z nich bezsprzecznie należało do najbardziej zasłużonych, ale też uhonorowanych przez Rzeczpospolitą rycerskich rodów.
Niestety nie zostali w porę odpowiednio zlustrowani i wyeliminowani, co doprowadziło w efekcie do ogólnonarodowego nieszczęścia, którego skutki odczuwamy do dziś.
Jan Szczepankiewicz
Inne tematy w dziale Polityka
