Przygotowując się do napisania monografii „Dolina rzeki Czarnej” /wniosek o stypendium ministra/ natrafiłam na bardzo ciekawe diariusze, dotyczące okresu po I rozbiorze Polski w 1772 roku.
Hrabia Małachowski, jeden z głównych twórców Konstytucji 3 Maja, poseł na Sejm Czteroletni, właściciel Końskich oraz Białaczowa, właśnie w okolicy Białaczowa zakłada kopalnie rudy żelaza. A kilkanaście kilometrów w pobliskim Maleńcu, w 1784 roku, jeden z pionierów polskiego przemysłu, kasztelan łukowski Jacek Jezierski, poseł na Sejm Czteroletni, przemysłowiec - spiętrzył wody rzeki Czarnej i wybudował najnowocześniejszy zakład hutniczy w Europie. Produkował wyroby z żelaza wdrażając najnowocześniejsze technologie wytopu.
Rzeczpospolita Obojga Narodów była po I rozbiorze, czy przygotowywano się do produkcji dla potrzeb wojska w obronie resztek terytorium? W pobliskich Machorach – w dobrach Marcina Dołęgi /1772-1789/, podpułkownika wojsk koronnych – stacjonowało wojsko. Prawdopodobnie pomagało w budowie spiętrzeniu wody rzeki Czarnej, oddzielając groblą stawy od pozostałych gałęzi rzeki. W Machorach znajdował się wielki piec hutniczy, który surówkę żelaza dostarczał do huty w Maleńcu. Pierwsze wzmianki o kuźnicach w tej miejscowości datują się na 1510 rok.
W 1787 roku w lipcu król Stanisław August Poniatowski w drodze powrotnej z Kaniowa pod Kijowem, gdzie spotkał się w dniu 6 maja 1787 roku z chłodnym przyjęciem ze strony Katarzy II, przybył do okręgu maleniecko-machorowskiego, Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego. Król wizytował miejscowości: Białaczów, Maleniec, Machory. Opis zdarzenia zamieścił w diariuszu królewskim, towarzyszący królowi w podróży, Adam Naruszewicz. Z diariusza wynika, że zmiana trasy podróży była nieplanowana. Dlaczego król zboczył z trasy?
Nim dotarł do tych miejscowości, z innych dokumentów wynika, że król po rozstaniu się z carycą Katarzyna II – spotkał się również z cesarzem Józefem II w dniu 11 maja 1787 roku w Korsuniu /w drodze do Krakowa/. Po tajemnej, dwugodzinnej osobistej rozmowie, władcy rozjechać się mieli w swoich kierunkach. Czy po tych rozmowach, dlatego Austria nie przystąpiła do II rozbioru Polski? Czy może spotkanie z dnia 16 maja monarchów Austrii i Rosji było przyczyną?
Królowie, obojętnie w jakim wieku żyli, zawsze interesowali się przemysłem hutniczym. Broń i wszelkie akcesoria wojenne produkowano z żelaza a nie z gliny, czy z kamienia. I tak oto ostatni król Rzeczpospolitej Obojga Narodów, udowodnił, iż złoża rudy żelaza i produkowane z nich wyroby również zajmują królewską głowę. Czy król planował wyposażyć wojsko koronne w lepszą broń na trudne czasy? Wiemy, że historia potoczyła się inaczej.
W niepotwierdzonych dokumentach znalazłam informację, ze właśnie w pałacu hrabiego Małachowskiego w Białaczowie, król Stanisław August Poniatowski pisał lub nadzorował nad pisaniem Konstytucji 3 maja 1791 roku, główne dzieło Sejmu Czteroletniego. Konstytucja wprowadziła podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zwiększyła uprawnienia mieszczan, zapowiadała poprawę życia społeczności chłopskiej, zlikwidowała liberum veto.
Król zmarł w 1798 r w Petersburgu /prawdopodobnie otruty/. Czy tak znakomity mecenas nauki i sztuki, polityk, efektywny inspirator postępu technicznego i ekonomicznego, mógł dobrowolnie zdradzić Naród?
W sprawach polityczno-ustrojowych król Stanisław August Poniatowski napotkał opór magnaterii czy konserwatywnej szlachty. Po uchwaleniu Konstytucji były wielkie protesty mocarstw sąsiednich, przede wszystkim Prus i carycy Katarzyny II. Czy historia nie podsuwa dziś pytań, bo Targowica oraz Czartoryscy mają się i dziś dobrze, są ulegli wobec naszych sąsiadów dla własnych apanaży.
