[credit : RIKEN ]
Jeśli prawdą jest , że “wszechświat utkany jest ze światła” jak napisał kiedyś Wiliam Henry Bragg [noblista ] w tytule swej pięknej książki “Światło” , której polskie wydanie z roku 1938 towarzyszyło mi w szkole podstawowej , to badania nad naturą światła nigdy nie będą miały końca i zawsze będą owocowały odkryciem kolejnej tajemnicy tego posłańca z rejonów nad-natury.
W dawnym , przed rokiem 2013, polskim liceum ogólnokształcącym , fizyka była powszechnie obowiązującym przedmiotem nauczania i uczniowie w kursie optyki poznawali zjawisko całkowitego odbicia wewnętrznego światła.
Kiedy światło załamuje się, przechodząc z jednego ośrodka do drugiego [ np. z powietrza do szkła, lub odwrotnie ] , to zawsze przy przejściu z ośrodka optycznie gęstszego[to znaczy o dużej wartości współczynniku załamania np. szkło, rzędu 1,5-1,7] do ośrodka optycznie rzadszego[ np. powietrze,1 lub woda 1,3], załamuje się “od normalnej” , czyli kąt załamania jest większy od kąta padania [ rys.1 ].
Rys.1 [ en.wikipedia.org ]
Przy pewnym kącie padania [ granicznym], kąt załamania wynosić 900 , a kiedy kąt padania jest większy od tego kąta granicznego, to fala nie wchodzi do drugiego ośrodka ,doznaje całkowitego odbicia wewnętrznego i jest uwięziona w ośrodku pierwszym.
I jeszcze do niedawna w szkole średniej nauczyciel twierdził [pokazując eksperyment] , że cała energia światła nie wchodzi do drugiego ośrodka.
Tymczasem już w roku 1947 fizyk niemiecki H.F.Goos ze swoją doktorantką H. Hänchen odkryli [1] ,że światło liniowo spolaryzowane przy całkowitym odbiciu wewnętrznym podlega tajemniczemu bocznemu przesunięciu. To znaczy, promień padający i odbity nie mają wspólnego punktu na granicy dwóch fizycznie różnych ośrodków[ Rys.2].
Rys.2a.Linia kreskowana w ośrodku drugim symbolizuje fale zanikającą [ coldatoms.com ] 
Rys.2b[credit :robarts research,TIRF microscopy
Efekt ten skupił uwagę licznych fizyków ,wśród których: fizyk francuski Christian Imbert (1937-1998 ),oraz słynny fizyk białoruski Fedor Fedorow ( 1911-1994 ) nie tylko potwierdzili odkrycie Goosa i Hänchen , ale wykazali , iż zjawisko to dotyczy także fal spolaryzowanych kołowo i eliptycznie.
W 1955 F.Fedorow pokazał matematycznie [2] , że z pewnych rozwiązań równań J.C.Maxwella wynika , iż przy propagacji fal elektromagnetycznych z jednego ośrodka do drugiego, na granicy rozdzielającej je , zawsze muszą się pojawić w drugim ośrodku, osobliwe fale ExB bardzo szybko gasnące, zanikające[ czyli nie sinusoidalne] i to one są odpowiedzialne za owe zagadkowe boczne przesunięcie promieni padającego i załamanego/odbitego.
Rys.2c.[credit: pages.uoregon.edu]
Od tego momentu ,tzw. fale zanikające [ w j.angielskim : “evanescent waves”] są przedmiotem intensywnych badań nano-optyki, a ich rezultaty znajdują już niezwykłe zastosowania techniczne.
I właśnie 6 marca bieżacego roku ukazał się krótki komunikat z odkrycia niezwykłych własności fal zanikających (“evanescent waves ) przez międzynarodowy zespół Quantum Research Group, pracujący w japońskim rządowym centrum badawczym RIKEN-Center for Emergent Matter Science (CEMS) pod kierownictwem . Franco Nori [3] ,amerykańskiego fizyka, a obszerna rozprawa prezentująca teorię tych własności, jest dostępna bezpłatnie w
arXiv: 1308.0547.
prof.Franco Nori,The University of Michigan [ www-personal.umich.edu ]
Z elektrodynamiki wiadomo [4] ,że swobodnie biegnące ,harmoniczne fale elektromagnetyczne [np.świetlne] płaskie, rozchodzące się w otwartej przestrzeni [z dala od powierzchni ciał ,od granicy dwóch ośrodków] cechuje szereg dynamicznych właściwości.
Fale te niosą min. : energię, pęd i moment pędu wewnętrznego. Energia i pęd pozostają w bardzo tajemniczej koniunkcji ze sobą [ koniunkcji opisywanej wektorem Pointinga – Umowa ] i przemieszczają się wzdłuż kierunku propagacji fali , przy czym – co jest niezwykłe- niezależnie od rodzaju polaryzacji. tej fali .Skrętność [helicity] fali spolaryzowanej nie wpływa na przenoszony przez nią pęd i energię.
Rys.4 a. Fala płaska spolaryzowana liniowo[ pl.wikipedia.org ]
Rys.4 b. Fala spolaryzowana kołowo prawoskrętnie [pl.wikipedia.org ]
Natomiast moment pędu wewnętrznego ,wynikający z obecności w fali świetlnej /elektromagnetycznej ruchu wirowego, jest proporcjonalny do stopnia polaryzacji kołowej [ skrętności] i dostosowany do kierunku propagacji fali[ czyli promienia fali].
Powyższe jest ważne i od dawna sprawdzone empirycznie w odniesieniu do fal świetlnych swobodnych ,w obszarach dalekich od oddziaływania światła z materią , w rodzaju np. odbicia, załamania.
Fale zanikające nie spełniają jednak tych własności , ich wielkości dynamiczne zachowują się zupełnie inaczej . I ten fakt jest doniosłym odkryciem grupy badawczej RIKEN pod kierownictwem Franco Nori a z udziałem dwóch bardo aktywnych fizyków ukraińskich.
Z rozprawy dostępnej w arXiv :1308.0547 wynika, że fale zanikające :
Po pierwsze, nie posiadają pędu zgodnego z kierunkiem propagacji ,a za to mają pęd o kierunku poprzecznym i pęd ten jest proporcjonalny do skrętności fali. Z punktu widzenia klasycznej elektrodynamiki jest to paradoks: fala propaguje się w przestrzeni, nie przenosząc wzdłuż promienia ani energii ani pędu ! Jeśli tak jest to dynamika ruchu falowego ma także inne sensy energii i pędu, od tych z jakimi mamy do czynienia od dawna.
Rys.5 a-f. zaczerpnięte z pracy: K.Y.Blokh,A.Nekshaev,F.Nori [3]
Po drugie, moment pędu w fali zanikającej, jest tez poprzeczny do kierunku propagacji jej [ tak jak to ma miejsce w fali elektromagnetycznej w swobodnej przestrzeni] , ale o dziwo! nie jest zależy od skrętności i rodzaju polaryzacji. fali zanikającej. Z punktu widzenia klasycznej elektrodynamiki moment pędu musi być w oczywistej i prostej zależności od skrętności [helicity] fali i rodzaju polaryzacji.
Jeśli tak nie jest , to natrafiliśmy na nowe obszary sensu pojęcia moment pędu. Oczywiście, the evanescent waves, to zjawisko w skali nano, ale nie wiemy na pewno, że z racji tego nie odpowiada mu jakaś emergencja w świecie makro. Na przykład w technice falowodów i prowadzenia fal radiowych w kablach ,evanescent waves mogą płatać różne figle, a mogą być takżepraktycznie wykorzystane.
Są próby teoretyczne znalezienia, takiego modelu fal zanikających, który byłby równoważny modelowi efektu tunelowania kwantowego, efektu dobrze znanego i opracowanego w mechanice kwantowej. W razie powodzenia ,mielibyśmy kolejny przykład płynnego przejścia od fizyki kwantowej do fizyki klasycznej. I wtedy, blisko stuletni “dogmat” o przepaści logicznej i poznawczej między fizyką kwantową, a fizyką klasyczną postawilibyśmy na półce z bajkami.
Ale ta sprawa wymaga odrębnego tekstu.
- Literatura
[1] F. Goos i H. Hänchen, Ein Neuer und fundamentaler Versuch zur Totalreflexion , Ann. Fiz. (436) 7-8, 1947,str.333-346
[2] Fedorov, F.I. To the theory of total reflection. Doklady Akademii Nauk SSSR105, 1955,str.465–468 [ jest tłumaczenie na angielski w J. Opt. 15, 014002 ,2013).
[4]R.S.Ingarden,A.Jamiołkowski,Elektrodynamika klasyczna,PWN,Warszawa,1980,str. 25o-275
