Emerytury i renty to nasza polska stajnia Augiasza. Biuro RPO otrzymuje rocznie prawie dwa tysiące skarg na różnorakie decyzje ZUSu. Około 150 skarg miesięcznie, czyli średnio siedem w każdym dniu roboczym. Chciałbym trochę przybliżyć Państwu ten obszar naszej codzienności, także w odpowiedzi na pytania pojawiające się pod postami na moim blogu.
Skarżący kwestionują najczęściej wysokość naliczonych świadczeń: emerytalnych - jako nieadekwatną do kwoty zarobków lub składek, rentowych – z powodu nieadekwatnego ich zdaniem określenia stopnia niezdolności do pracy. Skarżą się na odmowę przyznania renty. Krytykują przepisy, które ograniczają prawo do zarobkowania bez utraty świadczeń – jako niezrozumiałe, niesprawiedliwe, nieuzasadnione zwłaszcza w obecnej sytuacji rynkowej.
Rzecznik może działać, gdy sprawa, której dotyczy skarga, nie została jeszcze rozstrzygnięta prawomocnie przez ZUS. Wiele skarg trafia do nas, gdy jest już za późno. Często też skarżący po prostu nie mają racji – decyzja, którą kwestionują, jest zgodna z przepisami. Mniej więcej co trzecia skarga daje Rzecznikowi szanse na zakwestionowanie decyzji – czy to z przyczyn merytorycznych, czy formalnych.W niektórych sprawach przepisy wykluczają możliwość skorzystania przez Rzecznika ze środków odwoławczych. Dotyczy to zwłaszcza prawomocnie rozstrzygniętych przez sąd apelacyjny sporów o wysokość świadczenia lub ocenę stanu zdrowia dla potrzeb ustalania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy.
Oczywiście trudno nie dostrzec, że wiele decyzji zgodnych z prawem wydaje się jednak krzywdzić obywatela. Przepisy są niejasne, a przede wszystkim – nie są przyjazne ubezpieczonym. Także ZUS bardzo rzadko rozstrzyga wątpliwości na korzyść ubezpieczonego. Niespójne są przepisy dotyczące wysokości kwoty bazowej przy przeliczaniu świadczeń – Sąd Najwyższy musiał rzecz rostrzygać w 7-osobowym składzie i miał z tym trudności.
Wśród przejawów nieprzyjaznego traktowania ubezpieczonych przez ZUS wymienić muszę żądanie przedstawiania zbyt wielu dokumentów, a czasem także stawianie warunków, które nie wynikają z ustaw. Np. ubiegający się o rentę, a mający długi staż pracy (25 lat dla mężczyzn, 20 dla kobiet) mają dowieść, że przez co najmniej 5 z ostatnich 10 lat byli ubezpieczeni. Sąd Najwyższy orzekł wprawdzie, że to wymóg nieuzasadniony, ale uchwała SN nie jest dla ZUSu wiążąca...
A przecież nie każdy ubiegający się o świadczenie musi znać wszystkie niuanse ustawowe oraz dzieje orzecznictwa SN. Nie każdy wie, że w podobnej sprawie zapadło już orzeczenie, z którego i on mógłby skorzystać. Nie każdy zdobędzie się na zaskarżenie niekorzystnej dla siebie decyzji ZUSu. Nie każdy orientuje się, kiedy mijają terminy, w których można się odwołać lub szukać pomocy np. u RPO.
Oprócz podejmowania interwencji w sprawach indywidualnych, RPO zatem stale postuluje zmiany systemowe. Czasem chodzi o spowodowanie, by Minister Pracy i Polityki Społecznej zalecił ZUSowi bardziej przyjazną ludziom intepretację prawa; czasem – o zmianę przepisów wykonawczych; czasem wreszcie – o zmiany ustawowe. Środek ostateczny w ręku Rzecznika to skarga do Trybunału Konstytucyjnego – jak ostatnio na przepisy o zwolnieniach w adminstracji państwowej.
Nie chcę już męczyć Państwa liczbami, przytoczę jeszcze tylko jedną: dziewięćdziesiąt. Tyle wystąpień o mniej lub bardziej systemowe rozwiązanie jakiegoś problemu związanego z emeryturami i rentami wychodzi rocznie z Biura RPO do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Ministerstwo zawsze odpowiada. Czasem przyjmuje naszą argumentację, czasem jej nie podziela. Optymista powie, że drobnymi krokami posuwamy się do przodu. Pesymista, że do droga do celu wydaje się coraz dłuższa.
