Każdy Polak, który jedzie do Wilna, musi odwiedzić cmentarz Na Rossie. To bodaj najbardziej wymowny symbol polskości tego miasta. Jest to zarazem jedna z najpiękniejszych naszych narodowych nekropolii. Serce może jednak boleć przy okazji takiej wizyty, ponieważ stan wielu nagrobków jest fatalny.
Cmentarz znajduje się w wileńskiej dzielnicy Rossa i zajmuje powierzchnię prawie 11 ha. Został założony w 1769 r., a 200 lat później został wpisany do rejestru zabytków. Nekropolia podzielona jest na cztery części: Starą Rossę założoną w 1769 r., Nową Rossę z 1847 r., Cmentarz Wojskowy z 1920 r. oraz Mauzoleum Matki i Serca Syna z 1936 r.
Na Rossie zostali pochowani wybitni Polacy: profesor medycyny i ojczym Juliusza Słowackiego August Bécu, znany historyk Joachim Lelewel , fizyk i geolog Józef Łukaszewicz, działacz społeczny i filantrop Józef Montwiłł, poeta i tłumacz literatury romantyzmu Władysław Syrokomla, wybitny architekt i rzeźbiarz Antoni Wiwulski, teoretyk i historyk literatury, a zarazem ojciec Juliusza Słowackiego Euzebiusz Słowacki, wybitni prawnicy Bronisław i Tadeusz Wróblewscy oraz wielu innych. Jest tu także pochowana rodzina Marszałka Piłsudskiego: jego brat, Adam Piłsudski, który był wiceprezydentem Wilna i senatorem w II RP oraz pierwsza żona Komendanta, Maria Piłsudska.
Blisko bramy głównej znajduje się kwatera, w której spoczywają polscy żołnierze polegli w walkach o Wilno w latach 1919 - 1920 oraz żołnierze Armii Krajowej polegli w operacji "Ostra Brama" w 1944 r. Jest także słynne Mauzoleum Matki i Serca Syna, gdzie spoczywa matka Marszałka, Maria z Billewiczów Piłsudska, wraz z sercem swojego wielkiego syna. To zresztą wypełnienie ostatniej woli Komendanta: "Niech tylko moje serce wtedy zamknięte schowają w Wilnie, gdzie leżą moi żołnierze, co w kwietniu 1919 r. mnie jako wodzowi Wilno jako prezent pod nogi rzucili. (...) A zaklinam wszystkich, co mnie kochali, sprowadzić zwłoki mej matki z Sugint Wiłkomirskiego powiatu do Wilna i pochować matkę największego rycerza Polski nade mną. Niech dumne serce u stóp dumnej matki spoczywa".
Wileński cmentarz jest pięknie położony, ale niestety wiele nagrobków znajduje się w fatalnym stanie, niektóre wydają się wręcz ruiną, która może w każdej chwili się rozsypać. Właśnie dlatego w 1990 r. powstał Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą założony z inicjatywy Polaków mieszkających w Wilnie. Jego głównym celem jest konserwacja i odbudowa zabytkowych pomników. W ciągu ponad 20 lat Komitet odnowił ponad 60 pomników nagrobnych i zbudował cztery nowe. Stowarzyszenie jako organizacja non profit gromadzi fundusze na swoją działalność podczas zbiórek społecznych, głównie w Wilnie i w Warszawie. W ubiegłym roku za swoją pracę Komitet otrzymał Nagrodę im. prof. Aleksandra Gieysztora przyznawaną przez Fundację Kronenberga za działania mające na celu ochronę polskiego dziedzictwa kulturowego. Nagrodę o wartości 50 tys. zlotych stowarzyszenie w całości przeznaczyło na odnowienie następnych pomników znajdujących się na wileńskiej nekropolii.
Komitet wraz z harcerzami zajmuje się także porządkowaniem cmentarza i zbiórką zniczy pod hasłem "Podaruj światełko Rossie". Stowarzyszenie dba również o polskie groby na cmentarzu Bernardyńskim i Antokolskim oraz prowadzi bardzo dynamiczną działalność edukacyjną i kulturową na Litwie. Wileńska nekropolia na Rossie posiada również swoją stronę internetową: www.rossa.lt na której można znaleźć pełną listę osób pochowanych na tym cmentarzu oraz stare i współczesne zdjęcia. Strona powstała z inicjatywy Społecznego Komitetu Opieki nad Starą Rossą. Organizacja potraktowała to zadanie jako misję: "Ma nie tylko utrwalić pamięć o osobach tu pochowanych, ale też pomóc tym, którzy poszukują miejsca pochówku niektórych osób". Trudno się oprzeć wrażeniu, że cmentarz - miejsce spoczynku zmarłych - jest zarazem żywym świadectwem polskiej historii Wilna.
