Po dziesięciu latach pobytu w Lipsku, Jan Sebastian Bach stał się najważniejszą osobą w świecie muzycznym tego miasta, aczkolwiek, patrząc z dzisiejszej perspektywy, mocno niedocenioną jako kompozytor.
Bach napisał wielkie dzieła religijne związane z najważniejszymi datami liturgicznymi - Pasje wg Św, Jana i Św. Mateusza, Mszę h-moll. Trudno sobie wyobrazić by nie pragnął muzyką uczcić i ozdobić Bożego Narodzenia. Uczynił to w postaci
WeihnachtsoratoriumBWV 248 czyli Oratorium na Boże Narodzenie.
Konrad von Soest - Narodziny Chrystusa (1404)
W przeciwieństwie do większości kompozycji Bacha, w tym przypadku można dosyć ściśle datować jego powstanie.
Wydane drukiem libretto, jak i rękopis partytury zawierają informację, że oratorium było zaplanowane na święta Bożego Narodzenia w roku 1734-35 (od dnia Bożego Narodzenia do dnia Objawienia Pańskiego; od 25 grudnia do 6 stycznia). Stąd można wydedukować, że kompozycja powstała w miesiącach bezpośrednio poprzedzających te święta, w większości podczas Adwentu, kiedy nie wykonywano kantat w Lipsku i Bach w rezultacie miał więcej wolnego czasu.
Georges de la Tour - Adoracja Pasterzy (1644)
Forma oratorium nie była sztywno określona, na ogół stanowiła integralną całość, chociaż wykonywane mogło być w aktach, podobnie do opery.
Weihnachtsoratorium strukturalnie jest dosyć nietypowe. Składa się z 6 części – 6 kantat, które wykonywane miały być osobno. Wykonanie Oratorium pomyślane było jako rozłożone w czasie. Tak też się stało na premierze dzieła.
Autor libretta pozostaje nieznany. Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że był nim Picander, z którym Bach w tamtym okresie blisko i owocnie współpracował. Udział samego Bacha w opracowaniu tekstu musiał być znacznie większy niż w poprzednich dziełach i chyba dlatego Picander nie mógł autorstwa przypisać sobie.
Giotto di Bondone - Aniołowie u Narodzin (ok. 1300)
Istnieje duża różnica pomiędzy relacjami o narodzeniu Jezusa zawartymi w ewangeliach wg św. Łukasza i wg św. Mateusza, które to relacje stanowią podstawę dla tekstu Oratorium na Boże Narodzenie, a ewangelią opowiadającą o Jego cierpieniu i śmierci. O ile element dramatyczny w dialogach indywidualnych bądź grupowych, odgrywający tak znaczącą rolę w pasjach jest rozbudowany, to w historii bożonarodzeniowej jest słabo reprezentowany.
Rogier v.d. Weyden - Adoracja Trzech Króli (ok. 1430–60)
W konsekwencji element komentarza i medytacji jest z konieczności bardziej uwydatniony i Bach wraz ze swoim librecistą z pewnością od samego początku uwzględnili to w swojej koncepcji pracy. Fragmenty dialogowane oparte o Ewangelię w narracji są zredukowane. Zostają za to wprowadzone elementy innego rodzaju dialogu w postaci recytatywów "wolnych wersów".
Trzecia warstwa tekstowa w Oratorium na Boże Narodzenie jest uformowana przez strofy hymnów XVI- i w większej części XVII-wiecznych. Muzyczne potraktowanie strof chorałowych prezentuje zadziwiającą różnorodność: od pompatyczności chorałów końcowych, w kilku przypadkach z instrumentalnymi interludiami i orkiestrowymi ritornelami, poprzez wokalno-instrumentalne opracowania chorału w kombinacji z recytatywem, aż po muzyczne mistrzostwo harmonizacji chorałowej. Do 1734 roku Bach udoskonalał ten ostatni typ potraktowania chorału już od ponad 20 lat i dziewięć czterogłosowych chorałów w Oratorium na Boże Narodzenie, ze swoim wewnętrznym napięciem pomiędzy rysem skrajnej prostoty i zarazem największego skomplikowania w prowadzeniu głosów i harmonice, może uchodzić za najpełniej rozwinięte przykłady tej formy w całym bachowskim dorobku.
Istotną cechą muzyki Oratorium jest kompozycja w typie tzw. parodii. Pojęcie to w teorii muzyki nie ma potocznego, pejoratywnego zabarwienia, oznacza jedynie wtórne wykorzystanie utworu muzycznego lub jego fragmentów w nowej kompozycji. Było to postępowanie dość typowe dla czasów Bacha i dla jego własnej metody twórczej. Wynikało zapewne głównie z oszczędności czasu i nakładu pracy, ale z pewnością również z chęci szerszego zaprezentowania wartościowej kompozycji, która wcześniej była wykonana tylko wobec wąskiego grona odbiorców.
Najprostszy przykład parodii znajduje się w VI części Oratorium, gdzie Bach przytoczył niemal w całości kantatę kościelną skomponowaną krótko przedtem. Jest to rzeczą wiadomą tylko dzięki niektórym partiom instrumentalnym, które zostały ponownie użyte w oratorium. Zastosowanie parodii w części I - V było dużo bardziej skomplikowane, ale można wyraźnie znaleźć dowody, że modele muzyczne pochodzą z grupy trzech kantat świeckich, skomponowanych przez Bacha w 1733 i 1734 roku (BWV 213-215). Jest też możliwe, że Bach użył partii chóralnej z zaginionej Pasji wg Św. Marka.
Narodziny Jezusa, Autor nieznany, Włochy, XVIII wiek
Dawni krytycy komentując "Oratorium na Boże Narodzenie" postrzegali jego "nieoryginalność" jako pewien mankament i by bronić dzieła, snuli śmiałe, choć nader trudne do udowodnienia teorie, jakoby Bach komponując kantaty gratulacyjne od razu myślał o przyszłym oratorium. Obecnie nikt już nie krytykuje utworu z tego powodu – raczej wzbudza podziw niebywała maestria opracowania, którego wtórność jest w zasadzie niedostrzegalna.
Kantaty, współtworzące Oratorium, zbudowane zostały na jednym architektonicznym modelu: rozpoczynają się (oprócz kantaty drugiej, która otwiera się instrumentalną sinfonią – odświętną muzyką bożonarodzeniową) od większego chóru (exordium), i kończą chorałem (conclusio). Stałymi współczynnikami formy są tu chóry, arie i recytatywy; ansamble pojawiają się jedynie w kantatach środkowych – trzeciej, czwartek i piątej.
Części utrzymane są w następujących tonacjach: D-G-D-F-A-D, wszystkie durowe. To daje tonacji D-dur status tonacji głównej utworu. Tylko tonacja F-dur IV części wnosi element kontrastu, który odpowiada jej szczególnej treści i stosunkowi do całej „świętej historii”. Epizod Obrzezania, z akcentem położonym na nadanie imienia Świętemu Dzieciątku, jest peryferyjny w stosunku do głównego toku narracji, prowadzącego od narodzin w stajence do wizyty Trzech Króli. Nadrzędność tonacji D-dur jest wzmocniona przez cechy orkiestracji: wszystkie trzy części w D-dur zawierają trąbki w partyturze.
Rembrandt - Obrzezanie Chrystusa, 1661
Jak głosi strona tytułowa libretta "Oratorium było wykonywane podczas Świąt Bożego Narodzenia w dwóch głównych kościołach Lipska", w szczególnym okresie roku kościelnego, z jego niepowtarzalnym religijnym znaczeniem, który zwykło się postrzegać jako jedyne w swoim rodzaju święto. Te dwa główne kościoły to Św. Tomasza i Św. Mikołaja.
Kościół Św. Tomasza
Premiera odbyła się w następujących dniach:
- 25 grudnia 1734: Część I - 'wczesny ranek’ u Św. Mikołaja; 'po południu' u Św. Tomasza
- 26 grudnia 1734: Część II – rano u Św. Tomasza; popołudnie u Św. Mikołaja
- 27 grudnia 1734: Część III - rano u Św. Mikołaja
- 1 stycznia 1735: Część IV - rano u Św. Tomasza; popołudnie u Św. Mikołaja
- 2 stycznia 1735: Część V - rano u Św. Mikołaja
- 6 stycznia 1735: Część VI – rano u Św. Tomasza; popołudnie u Św. Mikołaja.
Kościół Św. Mikołaja
Sam Bach prawdopodobnie nie patrzył na podział swojego dzieła pomiędzy sześć nabożeństw jako na niepożądany akt rozbioru, narzucony mu przez warunki zewnętrzne, ale raczej widział jako czas odpowiedni do należytego odkrycia treści i przesłania utworu.
Współcześnie Oratorium nie jest wykonywane w ciągu sześciu dni. Najczęściej koncerty podzielone są na dwie części, po trzy kantaty w każdej.
Krakowska Filharmonia gra dzisiaj o godz. 19 i jutro o godz. 18.
Warszawska Opera Kameralna wystawia Oratorium w dniach 22 i 23 grudnia.
No i jeszcze w radiowej dwójce w samą wigilię od 19.05 można przeżyć całość – wszystkie sześć kantat razem.
Całe Oratorium Bożonarodzeniowe jest niestety za duże by je wgrać do music boxa. Zdecydowałem się zatem przedstawić tutaj tylko część I. Wszystkich, którzy chcą posłuchać całości zapraszam do mojego chomika. Oto link: http://chomikuj.pl/Moja_muzyka/Muzyka_klasyczna/C+H+R+I+S+T+M+A+S/Bach/Christmas+Oratorio+BWV+248">Oratorium na Boże Narodzenie
Inne tematy w dziale Kultura
