O Jakubie Karpińskim
Andrzej Dobosz

Lektura najnowszej książki Jakuba Karpińskiego "Polska po przejściach" (Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2003, 257 stron dużego formatu) działa jak spacer w ogrodzie, najlepsze lekarstwo na obrzydzenie i grozę, jaką budzą kolejne odsłony sprawy Rywina. I właśnie podczas obcowania z tymi jasnymi sądami, bezbłędnymi rozumowaniami, nieskazitelnymi zdaniami polskimi nadeszła wiadomość o śmierci autora, nad ranem 22 marca.Wyciągnąłem z półki wszystkie jego wcześniejsze książki. Niektóre, jak "Wykres gorączki. Polska pod rządami komunistycznymi", zarówno w niedawnym kompletnym wydaniu UMCS, jak w cienkich tomach wydawanych przez Jerzego Giedroycia. W chwili, gdy otworzyłem "Taternictwo nizinne" z roku 1988, nie potrafiłem się już od tej książki oderwać. Już na stronie 14 (tekst zaczyna się od dziewiątej) uległem potrzebie odczytania żonie na głos zdań o szkole Reytana w połowie lat 50.: "nauczyciele byli dobrze wykształceni i kompetentni, wtedy zresztą wszyscy dorośli byli przedwojenni".Żona tymczasem znalazła w portalu internetowym "Gazety" omówienie "Wykresu gorączki" sprawiające wrażenie rzeczowego: "Trzeba mieć jednak świadomość tego, co pozostaje poza sferą zainteresowań autora. Pisze on przede wszystkim historię instytucji sprawujących władzę, a więc historię elit - opozycyjnych i partyjnych. Bardzo niewiele dowiemy się z niej o życiu codziennym w PRL, czy - jak nazywa ją Karpiński - "etnografii komunizmu", a więc o obrzędach i obyczajach właściwych tylko tej epoce, np. o symbolice partyjnych akademii i zasadach zachowania podczas stania w kolejkach do sklepów".Mój Boże! Jakub Karpiński pisywał teksty o różnym stopniu ogólności: teoretyczne rozprawy z metodologii nauk społecznych - w wieku lat 24 prowadził proseminarium z tego zakresu dla II roku socjologii UW, a mając lat 27 zaczął prowadzić wykład - analizował działalność instytucji, a także konkretne konflikty, zachowując w każdym wypadku stosowne rygory. Natomiast właśnie autobiograficzne "Taternictwo nizinne" jest z pewnością najdoskonalszą książką o życiu codziennym, umysłowym i obyczajowym w PRL między rokiem 1950 a 1978, gdy autor wyjechał na Zachód, gdzie spędził prawie 30 lat.Wprawdzie w roku 1952 nie wpuszczono go z powodu dziecinnego wyglądu na wystawę "Oto Ameryka" w warszawskim Arsenale, ale już w '55 oglądał w tym samym Arsenale głośną wystawę młodego malarstwa. Oglądał wiele. Uczeń XI klasy był dwa razy w Teatrze na Tarczyńskiej. Zapamiętał chyba wszystko. "W salach Zachęty stały głowy ważnych osób i prezentowały się postacie robotników i rewolucjonistów utrwalone w geście wskazywania drogi, zatrzymane w trakcie przemówień. Rzadko rzeźbiono w kamieniu, czas naglił. Tematy były nowe, a w kamieniu rzeźbi się długo. Mimo oficjalnego ówczesnego szacunku dla sztuki, jeszcze rzadziej przeznaczano na rzeźby metale użyteczne w przemyśle i w wojsku. Materiałem, który przeważnie przekazywał postępowe treści, był gips". Równie doskonale opisał uniwersytet, na którym zaczął studia w roku 1957. Wykłady filozofa Ajdukiewicza, Tatarkiewicza, obojga Ossowskich, ale także obowiązujący na pierwszym roku wykład Adama Schaffa. Stanisław Ossowski zanotował w "Dzienniku" pod datą 18 września 1962: "Zakończyło się dziś studenckie sympozjum, w którym uczestniczyliśmy przez 5 dni. Te dni były bardziej interesujące, niż można było oczekiwać na podstawie programu, który koncentrował się wokół polskiej socjologii. Tymczasem referaty i dyskusje wyszły poza sferę sprawozdań z polskiej socjologii, a w referatach Karpińskiego i Zagórskiego*, zwłaszcza Karpińskiego, sporo było samodzielnych pomysłów w interpretacji nurtów i tendencji".Pracując na uniwersytecie Jakub Karpiński podczas wakacji kierował badaniami terenowymi grup studenckich. W roku 1967 trzeba było w mieście powiatowym opracować monografię instytucji, w tym komendy MO. Kwestionariusz zawierał pytanie o personel i liczbę partyjnych. W komendzie powiedziano, że liczba personelu jest tajemnicą, ale student nie załamał się i pytał dalej; okazało się, że nie była tajemnicą liczba partyjnych i bezpartyjnych. Bezpartyjna była sprzątaczka."Szkoła (również wyższa) nie zawsze jest dobrym miejscem - pisze J.K. - by zobaczyć różnorodność ludzi". Znacznie ciekawszym miejscem wydało mu się więzienie, w którym spędził dwa lata, cztery miesiące i trzy tygodnie. Analizę socjologiczną zakładu karnego w Strzelcach Opolskich połączył z analizą ekonomiczną funkcjonowania gospodarki socjalistycznej na przykładzie Przedsiębiorstwa Wyrobów Skórzanych tamże, gdzie jako więzień wykształcony musiał odnotowywać wyniki produkcyjne dotyczące liczby cholew filcowych uszytych w ciągu każdych dwóch godzin. Zanim znalazł się w więzieniu, miał proces. "Mój adwokat mówił na rozprawie o różnicy między tym, co obce i co wrogie. Emigracja, jego zdaniem, bywa wroga PRL, ale nie jest dla nas obca, więc przepis, który mówi o organizacji obcej, nie odnosi się do Instytutu Literackiego, wydającego miesięcznik "Kultura". Uzupełnialiśmy się, mój obrońca mówił o polityce, ja trochę o prawie. Był to wynik wcześniej zawartego porozumienia: mecenas Szczuka spytał, czy idziemy na całego. Powiedziałem, że tak i póżniej jego również ukarano - odebrano mu pozwolenie na broń (był myśliwym), przypuszczano zapewne, że gotów jest zaczaić się z dubeltówką".W ciągu kilku godzin czytania "Taternictwa nizinnego" na długie chwile zdarzyło mi się zapominać o żalu i stracie. Po raz pierwszy uległem potrzebie cytowania J.K. w roku 1971: "Przypominam sobie zdanie Jakuba, młodego uczonego, którego tak bardzo bym chciał znowu zobaczyć**: jeśli w czasie sporu pragnie się dojść do słusznego poglądu, samemu bądź wspólnie z przeciwnikiem, pożyteczne jest zajmowanie takich stanowisk, które by dały się wyrazić w zdaniach".Oczywiście zdaniem nie były dla niego dowolnie zestawione słowa między kropkami. Pamięć o tej propozycji każe z najgłębszą troską myśleć o dokonywanych obecnie wymianach słów i mniemań. Bardzo nam go będzie brakowało. Może jednak ci, którzy zetknęli się z nim jako nauczycielem, będą umieli podążać jego śladami.* Krzysztof Zagórski
** Jakub Karpiński był wtedy w więzieniuTygodnik Powszechny , NR 13 (2803), 30 marca 2003 

**************************

 

 

Prof. dr hab. Antoni Sułek
Uniwersytet Warszawski

 Wspomnienie poniższe ukazało się pierwotnie na łamch „Studiów Socjologicznych”. 

 

Prof. dr hab. Antoni Sułek
UniwersytetWarszawski

  

PRZECIW WIELKIEJ FIKCJI

KRZYSZTOF Rutkowski

 ("Twórczość" nr 10/1996) 

(…) Czym byłaPRL? Najprecyzyjniej odpowiedział na to pytanie Jakub Karpiński w eseju Wielka fikcja[5]. Udowodnił, że państwo zwane peerelem było w znacznej mierze fikcyjne, pokazał, że ludzie pod władzą PRL żyli obok niej i niezależnie od niej, współpracowali z PRL i wpływali na nią, wykorzystywali ją i przeciwstawiali się jej. "Nie wszystko, co działo się w Polsce w okresie PRL, należy do PRL. Polska jest nazwą kraju, natomiast PRL jest nazwą państwa tworzonego przez komunistów, partyjnego i niesuwerennego, ponieważ było to państw udawane, więc ze względu na jego ograniczenia dobrze jest czasem nazywać je państwowością (państwem osłabionym) lub pseudo-państwem. Natomiast pod władzą PRL żyli ludzie i to, co robili, było ich życiem, a nie PRL"[6].

Jakub Karpiński w podrozdziale zatytułowanym Dygresja osobista o państwie polskim pokazał w jaki sposób został skazany za "szkodzenie państwu polskiemu". Z czym oczywiście zgodzić się nie mógł i jak zmienił się mały kodeks karny i odsiadywał "karę" za "szkodzenie PRL", z czym już pewno by się zgodził, gdyby jego "zgadzanie" lub "niezgadzanie", podobnie jak mały kodeks karny, nie znajdowały się w obszarze "wielkiej fikcji" semantycznej, która powodowała, że bardziej rzeczywista niż rzeczywistość fikcji okazywała się fikcja (kiepskiej) literatury i retoryki. Jakub Karpiński udowodnił, że PRL była wielką fikcją przede wszystkim językową. Lodowcem zamarzniętej mowy, skorupą zniewolonych słów. (…)

 *********************

9 marca 1968 r.

Oblężenie Elektroniki

Włodzimierz Kalicki

Gazeta.pl 2008-03-11, ostatnia aktualizacja 2008-03-09 13:55 

 (...) Aula szybko wypełnia się. Wiecujący są na parterze i na galeriach. Wszyscy mówią naraz, opowiadają sobie o wczorajszym wiecu na UW, o brutalności milicji i ORMO. Harmider uniemożliwia wygłoszenie jakiegoś składnego przemówienia. Zrozumiałe są tylko krótkie hasła, które z reguły kwitowane są brawami i okrzykami poparcia.

Jakub Karpiński woła: "Prasa kłamie!" i ostentacyjnie drze gazetę. To się podoba. Okrzyki "Prasa kłamie!" mieszają się z "Telewizja kłamie!", "Nie ma chleba bez wolności!". Wielu studentów przyniosło ze sobą egzemplarze "Życia Warszawy" i "Sztandaru Młodych" z artykułami o wiecu na UW - teraz drą je pośród śmiechów sąsiadów. Strzępy gazetowego papieru wirują w powietrzu, opadają z galerii na parter.  (...)*************************************** 

Remembering Jakub
byEric Chenoweth

I met Jakub Karpinski for the first time in August 1980, in the middle of the strikes that would give birth to Solidarity in Poland. He and his partner and, later, wife, Irena Lasota, had come to meet with the director of the League for Industrial Democracy, an organization begun by Upton Sinclair and Jack London that had for 75 years provided an intellectual defense for the American labor movement. Just as importantly, the LID and its sister organization Social Democrats USA, had gained a reputation as fierce opponents of communism and proponents of democratic change in the Soviet Bloc. It was a natural place to come, then, for two Poles in the West seeking support for the pro-democratic workers movement in communist Poland. They had earlier gotten support from the LID for the Workers Defense Committee (KOR). I, a student activist at the time, told them of my youth group’s plans to organize support for the Polish workers on college campuses. It began my relationship with Jakub that would last 23 years, until his untimely death on March 22 of this year at the age of 62.

At our first meeting, Jakub and Irena told me that they would be happy to speak on campuses about Poland. I quickly took advantage of the offer, seeing an opportunity to bring two dynamic individuals to colleges to teach a new generation of students about the struggle against communism from the new standpoint of the Polish workers movement. They spoke for me dozens of times, without ever receiving a cent in honoraria but knowing they were doing something extraordinarily valuable. Each conveyed a different charisma. Irena’s was vital, to-the-point, and emotional, Jakub’s was measured, deliberate, and quietly powerful.

Jakub’s voice was so distinctive it could never be mistaken for another and I think I will never forget it no matter how distant his physical presence. He modulated his pitch from the highest decibel to a low-mid-range octave, providing emphasis to exactly the right word and syllable. The style of his speech was complemented by a slight speech impediment, which he had clearly fought through in order to take a place in a profession requiring public speaking. One could not help but admire his total self-assuredness. He made his impediment a strength, rather than a weakness. (It was a strength I remember vividly from an evening recital of Stanislaw Baranczak’s poetry at the Public Theater, where Jakub’s performance next to well-known actors was nothing short of spectacular).

Mostly though, I remember Jakub’s mixture of deliberately styled speech with his precisely formulated ideas and thought. Jakub always delivered his speeches in an academic way: he was always teaching. But he never spoke from above: everyone was brought to his level simply by his organization of his ideas. Whatever the topic, he spoke about its most complex elements in an elemental and understandable way. For Jakub, every speech or lecture was an opportunity to make clear a new idea or formulation, not to create an opaque theory or to constantly repeat some long-ago digested epiphany. No matter how many times he had spoken on a topic, he prepared for the presentation as if it were completely new. Or, in turn, he would use it as an opportunity to hone even further an already precise line of thought. Regardless, whoever listened to Jakub give a presentation knew he was listening to an extraordinary intellect — and at least for a moment you could be on his level.

His specialities were sociology and history, a combination he used especially to examine modern Polish history, both under communism and after 1989. In his writings for Uncaptive Minds, the journal of the Institute for Democracy in Eastern Europe, Transitions, and other publications, he extended his examination to both the period of late communism and the transition from it. He developed in the early 1990s an ABCs of Democracy, a primer that was translated into nearly a dozen languages, along with many of his other texts, such as “Democracy and Conflict” and “Postcommunism.”

Jakub was both one of the most personable of men and one of the most remote. He eagerly engaged in conversation with friends and colleagues about anything, but once he was no longer needed in a conversation, he would take out one of the projects he was working on from his pack, which he could restart at any moment. On such occasions, he might be interrupted, yet always return to the task at hand. But when fully absorbed, such as in his nocturnal working hours, he could not be interrupted at all. That is when he was fully in his world.

Jakub was a founder and member of the Board of Directors of the Committee in Support of Solidarity, begun on December 13, 1981, and of the Institute for Democracy in Eastern Europe, begun in May 1985, both of which I directed. Most of his Polish colleagues knew him as an associate professor at Warsaw University, a key leader of the Warsaw University protest in 1968, a former political prisoner whose defense oration at the trial sentencing him to 3 years became a source of inspiration for future generations, as the author in the early 1970s of the petition against constitutional amendments that further enslaved Poland to the Soviet Union, as the authors Marek Tarniewski and Jan Nowicki (two of the pseudonyms he used for the underground and for the émigré Kultura publishing house, among other places).

For myself, who never knew Polish but for a spare few words, I knew Jakub differently. He was an exile from his homeland, a child of World War II who grew up under Nazism and Communism, who nevertheless felt completely at ease in New York, or London, or Paris. He was always at home in an atmosphere of freedom without ever losing his knowledge and intimate understanding of communist dictatorship. Jakub was also an important guide through the complexities of Polish and East European history, which admittedly I was learning for the first time. While many people wondered what I, a non-Pole, was doing directing a Committee in Support of Solidarity, Jakub welcomed my interest and commitment and never tired of answering my questions and recommending to me what to read. He (along with Irena, Jerzy Warman, and others involved in those early days) took part in helping me edit texts translated from Polish into English. I learned from Jakub never to use the shorthand “martial law” to describe the crackdown on Solidarity in December 1981. Only “stan wojenny,” or state of war, the constitutional provision used by Polish General Jaruzelski to destroy Solidarity, could possibly describe accurately the actions of the Jaruzelski regime in its war against the nation. As Jakub always taught, one should be precise in all descriptions.

Jakub was a constant source of support whose important projects could always be interrupted to take on some new task — including stuffing envelopes if that was necessary. He remained over 23 years a partner with me and Irena in all of our endeavors. (Although they divorced in 1997, Jakub and Irena maintained a close personal and organizational relationship and Irena was a constant source of support for Jakub throughout his illness and until his death.)

In the last ten years, he was a guiding spirit and intellectual force for the Centers for Pluralism program of IDEE, which gathers democrats from more than twenty postcommunist countries in a democratic and civic alliance. This was a natural alliance and partnership for Jakub, who believed that the struggle for democracy and against communism was not national or even regional but international. As an analyst, he understood also that democracy was not a natural emanation out of communism but a system that needed to be instituted and, more importantly, a set of ideas that needed to be understood and taught in society. His analysis of postcommunism  — as a new political system resulting from communism that could lead to various political outcomes — was elaborated at CfP Meetings, in articles for Uncaptive Minds and for the Network of Independent Journalists, for which he was a frequent contributor, and briefly as an analyst for OMRI.

In addition to his texts being translated into more than a dozen languages, he lectured in nearly all of the 20 countries represented in the Centers for Pluralism, always responding to requests from new members in the network with great pleasure as an opportunity to visit a new country, region, or city —  or to visit again, since places, things, history, and ideas always carried with them interest and meanings. Mostly though, Jakub enjoyed helping colleagues in promoting the cause of democracy, whether it was Miljenko Dereta and Dubravka Velat in Serbia, Smaranda Enache and Luminita Petrescu in Romania, or Vahid Gazi and Novella Jafarova-Applebaum in Azerbaijan.

For me, Jakub was a friend, a teacher, and a model of a true intellectual in the highest sense of the term. Devoted to his joint disciplines, he was also a man of worldly interests and wide knowledge who had an abiding commitment to use his intellectual skills in the rational pursuit of freedom and democracy. Until I met Jakub and Irena, my world had been rather closed. It always struck me how excited Jakub was about many disparate things and ideas, having a coherency of interests without being constrained (like many of my friends on the left) by an ideological straightjacket. I will always be grateful for having been introduced to Jakub’s encyclopedia of knowledge, his clarity of mind, and his steadfast friendship.

I, and all of us associated with the Committee in Support of Solidarity, IDEE, and the Centers for Pluralism, will miss him dearly.

Eric Chenoweth is co-Director of the Institute for Democracy in Eastern Europe.