Bałtyk - tykająca bomba

Morze Bałtyckie, będące jednym z najbardziej zamkniętych i wrażliwych ekosystemów morskich na świecie, od dziesięcioleci zmaga się z poważnym problemem zanieczyszczenia spowodowanego przez zatopione po II wojnie światowej sprzęty wojskowe. Wśród nich znajdują się ogromne ilości amunicji konwencjonalnej, broni chemicznej oraz wraki okrętów i statków. Skala tego zjawiska, jego konsekwencje ekologiczne, działania rewitalizacyjne oraz stanowisko organizacji ekologicznych są przedmiotem intensywnych badań, debat i międzynarodowej współpracy. Niniejszy raport przedstawia kompleksową analizę problemu, opierając się na najnowszych danych, projektach badawczych oraz inicjatywach podejmowanych przez państwa nadbałtyckie i organizacje międzynarodowe. Tylko kompleksowe, zintegrowane podejście pozwoli na skuteczne ograniczenie zagrożeń i ochronę unikalnego ekosystemu Morza Bałtyckiego dla przyszłych pokoleń.

Skala i charakter zatopień po II wojnie światowej

Skala zatopień broni chemicznej

Po zakończeniu II wojny światowej alianci stanęli przed problemem utylizacji ogromnych zapasów niemieckiej broni chemicznej. Zgodnie z ustaleniami konferencji poczdamskiej, zdecydowano się na masowe zatapianie tej broni w morzach, w tym w Bałtyku. Szacuje się, że na dnie Morza Bałtyckiego spoczywa od 40 000 do nawet 65 000 ton broni chemicznej, z czego co najmniej 12 000–15 000 ton stanowią bojowe środki trujące (BST), takie jak iperyt siarkowy, Clark I i II, adamsyt, chloroacetofenon czy tabun. Największe składowiska znajdują się w rejonie Głębi Bornholmskiej (ok. 35 000 ton, w tym 13 000 ton BST), Głębi Gotlandzkiej (co najmniej 2 000 ton) oraz Małego Bełtu i cieśniny Skagerrak, gdzie zatopiono nawet 150 000 ton BST.

W latach 1945–1950 zatopiono ok. 35 000 ton amunicji chemicznej w rejonie Bornholmu, co skutkowało licznymi przypadkami skażeń rybaków i plażowiczów. W Głębi Gotlandzkiej spoczywa co najmniej 2 000 ton broni chemicznej, a w cieśninie Skagerrak – aż 150 000 ton BST.

Zatopienia odbywały się zarówno w wyznaczonych miejscach, jak i na trasach transportowych, gdzie broń wyrzucano za burtę w drodze do oficjalnych miejsc neutralizacji. Część materiałów była zatapiana luzem, część w pojemnikach, a niekiedy nawet całe statki z ładunkiem broni były celowo zatapiane.

Skala zatopień amunicji konwencjonalnej i min

Oprócz broni chemicznej, na dnie Bałtyku spoczywa ogromna ilość amunicji konwencjonalnej – szacuje się ją na 300 000 do 500 000 ton, w tym miny morskie, pociski artyleryjskie, bomby lotnicze, torpedy oraz granaty. W ramach działań bojowych w latach 1848–1945 na Bałtyku postawiono od 165 000 do 180 000 min morskich w ponad 2 200 zagrodach minowych, z czego do dziś może pozostawać od 16 000 do 61 000 min.

W Bałtyku znajduje się ok. 500 000 ton amunicji konwencjonalnej, w tym 200 000 min morskich, głównie w Zatoce Fińskiej, okolicach Gotlandii, Zatoce Ryskiej oraz w rejonach podejść do portów, takich jak Gdańsk i Kołobrzeg.

Amunicja konwencjonalna była zatapiana zarówno w wyniku działań wojennych, jak i celowych operacji powojennych, mających na celu oczyszczenie torów podejściowych do portów oraz neutralizację niewybuchów.

Skala zatopionych wraków okrętów i statków

Morze Bałtyckie jest jednym z najbogatszych mórz pod względem liczby wraków – według różnych szacunków na jego dnie spoczywa od 8 000 do ponad 20 000 wraków statków, z czego wiele pochodzi z okresu II wojny światowej. Wśród nich znajdują się zarówno okręty wojenne, jak i statki handlowe, pasażerskie oraz transportowe. Do najbardziej znanych należą wraki „Wilhelm Gustloff”, „Steuben”, „Goya”, „Stuttgart” i „Franken” – niektóre z nich zawierają znaczne ilości paliwa i materiałów niebezpiecznych.

W Zatoce Gdańskiej zidentyfikowano ok. 100 wraków, z czego co najmniej 18 uznaje się za potencjalnie niebezpieczne dla środowiska ze względu na obecność paliw i materiałów wybuchowych. Wrak tankowca „Franken” może zawierać nawet 1,5 mln litrów paliwa, a wyciek z wraku „Stuttgart” już doprowadził do lokalnej katastrofy ekologicznej.

Rodzaje i toksyczność zatopionych bojowych środków trujących (BST)

Główne typy BST zatopionych w Bałtyku

Wśród zatopionych BST dominują iperyt siarkowy (gaz musztardowy), Clark I i II (arsenowe środki drażniące), adamsyt, chloroacetofenon, luizyt oraz tabun – środek z grupy paralityczno-drgawkowych, uznawany za broń masowego rażenia. Tabun, choć ulega stosunkowo szybkiemu rozkładowi w środowisku morskim, w przypadku rozszczelnienia nawet jednej bomby może spowodować „wysterylizowanie” 100 km² morza.

Na dnie Bałtyku znajduje się ok. 40 000 ton broni chemicznej, w tym co najmniej 15 000 ton BST – głównie iperyt siarkowy, Clark I i II, adamsyt, chloroacetofenon i tabun. Najniebezpieczniejszy jest tabun, który w przypadku wycieku mógłby zniszczyć życie morskie na dużym obszarze.

Toksyczność i mechanizmy działania

• Iperyt siarkowy: działa w postaci par, cieczy i roztworów. Przenika przez skórę, drogi oddechowe i pokarmowe, powodując poważne oparzenia, uszkodzenia układu oddechowego, a w przypadku kontaktu z oczami – ślepotę. Śmiertelna dawka przez skórę to 40–60 mg/kg masy ciała.

• Luizyt: działa natychmiast, powodując pieczenie i pęcherze. Śmiertelna dawka przez skórę to 20 mg/kg.

• Clark I i II: środki arsenowe, drażniące błony śluzowe, powodujące łzawienie, kaszel, kichanie. Stężenie powyżej 2 mg/dm³ może prowadzić do śmierci.

• Tabun, sarin, soman: środki paralityczno-drgawkowe, blokujące enzymy odpowiedzialne za rozkład neuroprzekaźników, prowadzące do paraliżu i śmierci.

Wiele z tych substancji jest silnie rakotwórczych, mutagennych i neurotoksycznych. Produkty ich degradacji mogą być obecne w osadach dennych i organizmach morskich nawet kilkaset metrów od miejsca zatopienia.

Lokalizacje głównych pól zatopień i ich charakterystyka batymetryczna

Główne obszary zatopień

• Głębia Bornholmska: największe składowisko broni chemicznej, głębokość 70–105 m, warstwa błota do 6 m. Zatopiono tu ok. 35 000 ton amunicji chemicznej, w tym 13 000 ton BST.

• Głębia Gotlandzka: co najmniej 2 000 ton broni chemicznej, głębokość 80–100 m, rozproszone na powierzchni ok. 600 ha.

• Mały Bełt: niemieckie statki załadowane pociskami z gazami paraliżującymi zatopiono na głębokości ok. 30 m, dno pokryte błotem do 8–10 m.

• Cieśnina Skagerrak: co najmniej 150 000 ton BST, w tym ponad 40 okrętów i statków.

• Zatoka Gdańska: składowisko o powierzchni ok. 1 km², zawierające co najmniej 30 ton BST, głównie iperyt siarkowy i arsenowodór.

Opis tabelaryczny:

W latach 1945–1950 zatopiono ok. 35 000 ton amunicji chemicznej w rejonie Bornholmu (głębokość 70–105 m), co skutkowało licznymi przypadkami skażeń. W Głębi Gotlandzkiej spoczywa co najmniej 2 000 ton broni chemicznej (głębokość 80–100 m), a w cieśninie Skagerrak – aż 150 000 ton BST.

Charakterystyka batymetryczna

Wybrane miejsca zatopień charakteryzują się znaczną głębokością i warstwą osadów dennych, co początkowo miało ograniczać ryzyko uwolnienia substancji do środowiska. Jednak z biegiem lat korozja pojemników i wpływ prądów morskich zwiększają ryzyko rozprzestrzeniania się toksyn.

Konsekwencje ekologiczne dla środowiska morskiego i wybrzeży

Wpływ na ekosystem morski

Zatopiona broń chemiczna i amunicja konwencjonalna stanowią poważne zagrożenie dla ekosystemu Bałtyku. Produkty degradacji BST i materiałów wybuchowych przenikają do osadów dennych, wody oraz organizmów morskich, prowadząc do:

• Zwiększonej śmiertelności i chorób u ryb: szczególnie u ryb dennych, takich jak stornie i gładzice, odnotowano znacznie częstsze przypadki raka wątroby oraz innych schorzeń, co wiąże się z obecnością rakotwórczych substancji w materiałach wybuchowych i ich pochodnych.

• Akumulacji toksyn w łańcuchu pokarmowym: substancje takie jak arsen, iperyt czy trotyl są absorbowane przez małże, ryby i inne organizmy, a następnie mogą trafiać do organizmów wyższych, w tym ludzi.

• Lokalnych katastrof ekologicznych: wycieki paliwa z wraków, takich jak „Stuttgart” czy „Franken”, prowadzą do masowej śmiertelności organizmów bentosowych i degradacji cennych siedlisk, np. łąk podwodnych Zostera marina w Zatoce Puckiej.

W wyniku obecności wraków i zatopionych materiałów wojskowych w Morzu Bałtyckim istnieje ryzyko wycieku paliw i substancji toksycznych, co prowadzi do skażenia osadów dennych, wody oraz negatywnie wpływa na faunę i florę morską, w tym cenne łąki podwodne Zostera marina w Zatoce Puckiej.

Konsekwencje dla wybrzeży i zdrowia publicznego

Zagrożenie nie ogranicza się do środowiska morskiego – dotyczy także wybrzeży i ludzi. Prądy morskie mogą przenosić fragmenty amunicji i BST na plaże, gdzie dochodziło do licznych przypadków poparzeń i zatruć:

• Darłówko, 1955: fale wyrzuciły beczkę z iperytem, 102 dzieci doznało oparzeń, w tym czworo ciężkich.

• Władysławowo, 1997: załoga kutra wyłowiła bryłę iperytu, ośmiu rybaków doznało ciężkich oparzeń.

• Wybrzeże między Ustką a Łebą, 2012: skażenie 13 km wybrzeża białym fosforem.

W 1955 roku w Darłówku beczka z iperytem wyrzucona przez fale spowodowała oparzenia u 102 dzieci. W 1997 roku kuter WLA 206 wyłowił bryłę iperytu 30 mil od Władysławowa, co doprowadziło do ciężkich oparzeń załogi. W 2012 roku skażeniu uległo 13 km wybrzeża białym fosforem.

Ryzyka związane z rozwojem infrastruktury morskiej

Wzrost inwestycji w infrastrukturę morską, takich jak farmy wiatrowe, kable energetyczne czy porty, zwiększa ryzyko przypadkowego naruszenia składowisk amunicji i BST. Prace budowlane na dnie morza mogą prowadzić do uwolnienia toksyn i skażenia nowych obszarów.

Monitoring, badania naukowe i projekty międzynarodowe

W ostatnich latach znacząco wzrosło zainteresowanie problemem zatopionej broni i amunicji w Bałtyku. Kluczowe projekty badawcze obejmują:

• DAIMON i DAIMON2: międzynarodowe projekty koordynowane przez Instytut Oceanologii PAN, mające na celu ocenę zagrożeń ekologicznych stwarzanych przez zatopioną broń oraz opracowanie narzędzi wspomagających podejmowanie decyzji dotyczących remediacji.

• CHEMSEA: projekt mający na celu wypełnienie luk wiedzy dotyczących zagrożeń, opracowanie map i charakterystyk składowisk oraz przygotowanie wytycznych dla działań awaryjnych.

• Open Spirit: międzynarodowa operacja mająca na celu odkrycie i usunięcie broni chemicznej, w ramach której zlokalizowano i zniszczono ok. 40 ton różnych substancji chemicznych.

• BALTWRECK: projekt mający na celu rozwój nowoczesnych metod zarządzania wrakami, neutralizację paliw i amunicji oraz ocenę toksykologicznego wpływu składowisk na ekosystemy morskie.

• MUNIMAP: nowy program UE, którego celem jest opracowanie strategii monitoringu i mapy drogowej remediacji problemu zatopionej amunicji w Bałtyku, z udziałem wszystkich państw regionu (poza Rosją).

W ramach projektów DAIMON i DAIMON2 zebrano dane biologiczne i chemiczne dotyczące wpływu broni chemicznej na życie morskie, opracowano system wspomagania decyzji oraz przeprowadzono szkolenia dla administracji morskiej i inwestorów offshore. Projekt BALTWRECK wdraża zaawansowane metody badawcze i technologie remediacji, testowane w trzech pilotażowych lokalizacjach.

Technologie i metody neutralizacji

Współczesne technologie neutralizacji obejmują:

• Deflagracja: powolne spalanie amunicji, ograniczające hałas podwodny i ryzyko dla ssaków morskich, choć nie eliminuje całkowicie skażenia.

• Spalanie w piecach wysokotemperaturowych: np. na specjalnych platformach morskich, gdzie amunicja jest wypalana w temperaturze 550°C, co pozwala na rozkład materiałów do poziomu atomowego.

• Roboty podwodne i zdalnie sterowane systemy: wykorzystywane do identyfikacji, wydobycia i transportu niebezpiecznych materiałów do miejsc utylizacji.

• Metody biologiczne: badania nad wykorzystaniem mikroorganizmów do degradacji TNT i innych materiałów wybuchowych.

• Nowoczesne filtry polimerowe: innowacyjne projekty, np. grant OPCW dla doktoranta z Politechniki Wrocławskiej, dotyczący usuwania arsenu z wód Bałtyku za pomocą modyfikowanych struktur drukowanych 3D.

W Zatoce Lubeckiej realizowany jest pilotażowy program usuwania amunicji, finansowany przez niemieckie Ministerstwo Środowiska (100 mln euro). Amunicja wydobywana jest przez nurków i roboty, sortowana i transportowana do zakładów utylizacyjnych. W Polsce rozwijane są koncepcje specjalnych jednostek do utylizacji amunicji na morzu, wyposażonych w opancerzone komory spalania.

Działania państw nadbałtyckich i organizacji międzynarodowych

Polityka i programy remediacji

Państwa nadbałtyckie podejmują szereg działań mających na celu identyfikację, monitoring i neutralizację zagrożeń:

• Niemcy: realizują planowy program remediacji w Zatoce Lubeckiej, z budżetem 100 mln euro, obejmujący wydobycie i utylizację amunicji na specjalnych platformach.

• Polska: prowadzi projekty badawcze i inwentaryzacyjne, nowelizuje ustawodawstwo dotyczące obszarów morskich, tworzy rejestry zatopionych materiałów niebezpiecznych i wdraża system zarządzania zagrożeniami.

• Finlandia i Szwecja: prowadzą regularne operacje usuwania oleju z wraków oraz badania nad wpływem amunicji na środowisko.

W Niemczech rozpoczęto program remediacji w Zatoce Lubeckiej (100 mln euro, 5 lat), obejmujący wydobycie amunicji i jej spalanie na platformie morskiej. Polska wdrożyła rejestr zatopionych materiałów niebezpiecznych i prowadzi projekty badawcze w czterech lokalizacjach (dwa wraki, dwa składowiska amunicji).

Działania międzynarodowe

• HELCOM (Komisja Helsińska): koordynuje działania państw regionu, prowadzi monitoring, opracowuje raporty i rekomendacje, wspiera projekty badawcze i wdrażanie standardów oceny ryzyka.

• Rada Państw Morza Bałtyckiego: wspiera współpracę w zakresie ochrony środowiska i bezpieczeństwa morskiego, uczestniczy w projektach takich jak MUNIMAP.

• Unia Europejska: finansuje projekty badawcze (Interreg, Horyzont Europa), wspiera rozwój technologii remediacyjnych i wdrażanie regulacji prawnych.

• NATO: uczestniczy w operacjach rozminowywania i neutralizacji niewybuchów, współpracuje z państwami regionu w zakresie bezpieczeństwa morskiego.

HELCOM prowadzi monitoring i ocenę zagrożeń, wspiera projekty DAIMON, CHEMSEA i MUNIMAP. Rada Państw Morza Bałtyckiego koordynuje współpracę państw regionu. UE finansuje projekty badawcze i wdraża regulacje dotyczące ochrony środowiska morskiego.

Stan prawny, regulacje i rejestry

Zatopienie broni i amunicji w morzu było zgodne z ówczesnym prawem międzynarodowym, jednak obecnie obowiązują surowe regulacje:

• Konwencja londyńska (1972): zakazuje zatapiania odpadów i substancji niebezpiecznych w morzach, z wyjątkiem sytuacji awaryjnych i pod ścisłą kontrolą.

• Konwencja o prawie morza (Montego Bay, 1982): nakłada na państwa obowiązek ochrony środowiska morskiego i zapobiegania zanieczyszczeniom.

• Prawo krajowe: Polska wprowadziła definicję zatopionych materiałów niebezpiecznych, ustanowiła rejestr i procedury wydawania pozwoleń na badania i neutralizację.

Koszty, logistyka i ryzyka ekonomiczne działań oczyszczających

Neutralizacja i wydobycie zatopionej broni i amunicji to proces kosztowny, skomplikowany logistycznie i obarczony dużym ryzykiem:

• Koszty: szacuje się, że pełna operacja neutralizacji mogłaby kosztować od 8 do 30 miliardów euro, a pełna inwentaryzacja polskich akwenów – nawet ponad 500 miliardów złotych.

• Logistyka: wymaga zaawansowanych technologii, specjalistycznych jednostek pływających, robotów podwodnych, wyszkolonych nurków i ścisłej współpracy międzynarodowej.

• Ryzyka ekonomiczne: skażenie środowiska może prowadzić do strat w rybołówstwie, turystyce i gospodarce morskiej. Prace oczyszczające wiążą się z ryzykiem eksplozji, wycieku toksyn i skażenia nowych obszarów.

Stan wiedzy, luki badawcze i rekomendacje naukowe

Mimo postępu w badaniach, nadal istnieją poważne luki w wiedzy dotyczącej:

• Dokładnej lokalizacji wszystkich składowisk i wraków.

• Skali i tempa korozji pojemników oraz przewidywanego czasu uwolnienia toksyn.

• Długoterminowych skutków ekologicznych i zdrowotnych.

• Najskuteczniejszych i najbezpieczniejszych metod neutralizacji.

Rekomendacje naukowe obejmują:

• Kontynuację i intensyfikację badań monitoringowych.

• Rozwój i wdrażanie innowacyjnych technologii remediacyjnych.

• Opracowanie strategii priorytetyzacji działań – skupienie się na najbardziej niebezpiecznych obiektach.

• Wzmocnienie współpracy międzynarodowej i wymiany danych.

• Edukację społeczną i szkolenia dla osób narażonych na kontakt z BST i amunicją.

Stanowisko i działania organizacji ekologicznych

Fundacja MARE

Fundacja MARE jest jedyną w Polsce organizacją pozarządową w pełni poświęconą ochronie Morza Bałtyckiego. Jej działania obejmują:

• Projekty edukacyjne i środowiskowe: m.in. Operacja Widmo (usuwanie sieci widm z wraków), pilotażowy projekt rewildingu łąk podwodnych Zostera marina w Zatoce Puckiej, instalacja koszy morskich do wyławiania odpadów.

• Współpraca międzynarodowa: z instytucjami naukowymi i administracyjnymi z Finlandii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i innych krajów.

• Lobbying i działania rzecznicze: apelowanie do władz krajowych i UE o podjęcie działań na rzecz oczyszczenia Bałtyku, udział w konsultacjach i konferencjach międzynarodowych.

Fundacja MARE realizuje projekty edukacyjne (np. EKO-BOTY), środowiskowe (Operacja Widmo, Podwodne łąki), współpracuje z partnerami międzynarodowymi i angażuje sektor prywatny w działania na rzecz oczyszczania Bałtyku. Wspiera rozwój innowacyjnych metod zarządzania wrakami i neutralizacji zagrożeń.

Greenpeace, WWF i inne organizacje

Organizacje takie jak Greenpeace, WWF oraz lokalne NGO aktywnie uczestniczą w kampaniach społecznych, monitoringu i edukacji. Wspierają działania na rzecz:

• Wprowadzenia zakazu dalszego zatapiania odpadów w morzach.

• Opracowania i wdrożenia strategii oczyszczania Bałtyku.

• Wzmocnienia regulacji prawnych i kontroli nad inwestycjami offshore.

• Ochrony bioróżnorodności i promowania zrównoważonego rozwoju regionu.

Organizacje ekologiczne prowadzą kampanie edukacyjne, akcje sprzątania plaż, monitoring jakości wód oraz działania rzecznicze na rzecz ochrony Bałtyku. Współpracują z naukowcami, administracją i sektorem prywatnym, promując innowacyjne rozwiązania i zrównoważony rozwój.

Stanowiska i apele

W 2021 roku Parlament Europejski przyjął rezolucję wzywającą do oczyszczenia Bałtyku z wraków i broni chemicznej, podkreślając międzynarodowy charakter problemu i konieczność współpracy rządów, UE i NATO. Organizacje ekologiczne wyrażają głębokie zaniepokojenie zagrożeniem, jakie stanowi zatopiona broń, wskazując na konsekwencje gospodarcze, społeczne, zdrowotne i środowiskowe.

Przykłady interwencji i remediacji: studia przypadków

Zatoka Lubecka

W Zatoce Lubeckiej realizowany jest pilotażowy program usuwania amunicji, finansowany przez niemieckie Ministerstwo Środowiska (100 mln euro). Amunicja wydobywana jest przez nurków i roboty, sortowana i transportowana do zakładów utylizacyjnych. Operacja ta jest monitorowana przez naukowców z GEOMAR Helmholtz Centre for Ocean Research Kiel, a jej wyniki będą kluczowe dla przyszłych projektów na większą skalę.

Głębia Gdańska

W Głębi Gdańskiej prowadzone są badania nad obecnością i wpływem broni chemicznej na środowisko. W ramach projektów DAIMON i BALTWRECK testowane są innowacyjne technologie detekcji i neutralizacji, a także oceniany jest wpływ skażenia na ekosystemy morskie i zdrowie publiczne.

Bornholm

Rejon Głębi Bornholmskiej jest jednym z najważniejszych obszarów badań i interwencji. Prowadzone są tu regularne pomiary, monitoring i działania prewencyjne, mające na celu ograniczenie ryzyka skażenia i ochronę bioróżnorodności.

Wnioski i rekomendacje

Zanieczyszczenie Morza Bałtyckiego przez zatopioną broń i amunicję po II wojnie światowej stanowi jedno z najpoważniejszych wyzwań ekologicznych, gospodarczych i społecznych regionu. Skala problemu, złożoność zagrożeń oraz wysokie koszty i ryzyka działań oczyszczających wymagają skoordynowanej współpracy międzynarodowej, rozwoju innowacyjnych technologii i zaangażowania wszystkich interesariuszy – od administracji państwowej, przez naukowców, po organizacje ekologiczne i społeczność lokalną.

Kluczowe rekomendacje obejmują:

1. Priorytetyzację działań: skoncentrowanie się na najbardziej niebezpiecznych obiektach i obszarach.

2. Rozwój i wdrażanie nowoczesnych technologii: wykorzystanie robotyki, metod biologicznych i innowacyjnych materiałów do neutralizacji zagrożeń.

3. Wzmocnienie monitoringu i badań: regularne pomiary, analiza trendów i ocena skuteczności działań remediacyjnych.

4. Edukację i zaangażowanie społeczne: kampanie informacyjne, szkolenia i wsparcie dla osób narażonych na kontakt z BST i amunicją.

5. Współpracę międzynarodową: koordynacja działań w ramach HELCOM, Rady Państw Morza Bałtyckiego, UE i NATO.

6. Wdrożenie strategii zarządzania wrakami i składowiskami: opracowanie i realizacja planów zarządzania, rejestrów i procedur postępowania.

A wnioski? Co tak naprawdę trzeba zrobić? No cóż, już sami odpowiedzcie na to pytanie!

Wykaz źródeł

HELCOM Report on Chemical Munitions Dumped in the Baltic Sea, 2013

International Dialogue on Underwater Munitions (IDUM), 2015

European Parliament Study: Chemical Munitions in the Baltic Sea, 2017

Baltic Marine Environment Protection Commission (HELCOM), Case Reports on Fishermen Injuries, 2005

HELCOM Monitoring Programme, official website

CHEMSEA Project Final Report, 2014

Greenpeace Press Release: „Toxic Legacy in the Baltic Sea”, 2019

WWF Baltic Sea Programme Report, 2020

km/aI