Polska na tle innych peryferii monetarnych

1. Wprowadzenie: peryferyjność jako kategoria monetarna

Peryferyjność w sensie ekonomii politycznej nie jest wyłącznie funkcją poziomu dochodu czy produktywności, lecz oznacza ograniczoną zdolność do kształtowania własnej architektury pieniężnej i alokacyjnej. W literaturze światowo-systemowej peryferie i półperyferie charakteryzują się adaptacyjnym, a nie projektowym stosunkiem do pieniądza i finansów¹.

Celem niniejszego rozdziału jest porównawcza analiza Polski na tle trzech innych gospodarek, które historycznie funkcjonowały na obrzeżach centrum gospodarczego: Czech, Węgier oraz Korei Południowej. Analiza koncentruje się na trzech formach pieniądza obecnych we współczesnych debatach publicznych:

gotówce,

kryptowalutach,

cyfrowych walutach banku centralnego (CBDC).

Teza rozdziału głosi, że różnice w funkcjonowaniu tych form pieniądza odzwierciedlają odmienne modele peryferyjności oraz stopień rozwoju jakościowej kontroli nad emisją i alokacją pieniądza.

2. Polska: pieniądz jako bezpieczeństwo i ucieczka

W Polsce doświadczenie pieniądza po 1989 r. było silnie uwarunkowane transformacją ustrojową, inflacją przełomu lat 80. i 90. oraz ograniczonym zaufaniem do instytucji publicznych². W efekcie:

gotówka pełniła funkcję stabilizującą i symboliczną, będąc postrzeganą jako „najbardziej realna” forma pieniądza;

kryptowaluty zyskały popularność jako alternatywa indywidualna, umożliwiająca symboliczne „ominięcie” strukturalnych ograniczeń gospodarki krajowej;

debata nad CBDC koncentruje się głównie na zagrożeniach (kontrola, prywatność), a nie na potencjale alokacyjnym.

W żadnym z tych obszarów nie występuje rozwinięta refleksja nad jakością pieniądza, rozumianą jako zdolność strumieni finansowych do trwałej zmiany struktury gospodarki³.

3. Czechy: stabilność technokratyczna bez ambicji strukturalnej

Czechy charakteryzują się wyższym poziomem zaufania instytucjonalnego i mniejszym stopniem emocjonalizacji pieniądza niż Polska⁴. Bank centralny (ČNB) posiada silną pozycję ekspercką, a polityka pieniężna ma charakter:

technokratyczny,

stabilizacyjny,

skoncentrowany na inflacji i kursie walutowym.

Gotówka traci tam stopniowo znaczenie symboliczne, a kryptowaluty pozostają głównie instrumentem spekulacyjnym. Jednocześnie czeski model nie wykształcił wyraźnej strategii wykorzystania pieniądza do aktywnej transformacji strukturalnej, co lokuje Czechy w stabilnej, lecz długookresowo ograniczonej pozycji półperyferyjnej⁵.

4. Węgry: pieniądz jako narzędzie polityczne

Na tle regionu Węgry wyróżniają się bardziej bezpośrednim i jawnie politycznym traktowaniem pieniądza. Rząd węgierski wielokrotnie posługiwał się:

interwencjami cenowymi,

podatkami sektorowymi,

manipulacją kursem walutowym,

niestandardową polityką fiskalną⁶.

W tym sensie pieniądz przestał być wyłącznie parametrem technicznym. Jednak brak spójnej teorii jakościowej alokacji sprawia, że działania te mają charakter reaktywny i eklektyczny, częściej służąc krótkookresowej kontroli społecznej niż długofalowej transformacji strukturalnej.

5. Korea Południowa: peryferia, które stały się centrum

Korea Południowa stanowi kontrprzykład wobec państw Europy Środkowej. Jako gospodarka peryferyjna w latach 50. i 60. XX w., dokonała awansu dzięki długofalowej strategii rozwojowej opartej na⁷:

selektywnej alokacji kredytu,

ścisłej współpracy państwa z sektorem finansowym,

ukierunkowanej polityce przemysłowej,

podporządkowaniu pieniądza celom strukturalnym.

W literaturze rozwoju Korea jest wskazywana jako przykład państwa, które używało pieniądza nie ilościowo, lecz jakościowo – kierując środki do sektorów o wysokim potencjale wzrostowym⁸. W tym sensie Korea praktykowała rozwiązania zbieżne z tym, co współcześnie określa się mianem jakościowej teorii pieniądza.

6. Polska w ujęciu porównawczym

Porównanie czterech przypadków pozwala uchwycić specyfikę Polski:

w przeciwieństwie do Czech Polska nie posiada stabilnego konsensusu technokratycznego;

w przeciwieństwie do Węgier nie używa pieniądza w sposób jawnie polityczny;

w przeciwieństwie do Korei nie podporządkowała pieniądza strategii rozwoju.

Polska pozostaje zatem peryferią pozbawioną własnej narracji monetarnej, funkcjonując jednocześnie w reżimach:

bezpieczeństwa (gotówka),

kompensacji (kryptowaluty),

adaptacji (potencjalne CBDC modelowane z zewnątrz).

7. Synteza porównawcza

Kraj Dominująca narracja Rola pieniądza Typ peryferyjności

Polska Bezpieczeństwo / ucieczka Strategia indywidualna Niezdecydowana

Czechy Stabilność Parametr techniczny Stabilna

Węgry Suwerenność Narzędzie polityczne Konfliktowa

Korea Płd. Rozwój Narzędzie strukturalne Przezwyciężona

8. Wnioski

Analiza porównawcza wskazuje, że peryferyjność nie jest kategorią geograficzną, lecz instytucjonalno-monetarną. Kraje, które traktują pieniądz jako neutralny parametr bądź obiekt lęku, utrwalają swoją pozycję peryferyjną. Kraje, które podporządkowują pieniądz celom strukturalnym, są w stanie tę pozycję przezwyciężyć.

W tym sensie Polska stoi nie przed wyborem technologicznym (gotówka vs krypto vs CBDC), lecz przed wyborem teoretyczno-instytucjonalnym: czy pieniądz stanie się narzędziem rozwoju, czy pozostanie symulacją bezpieczeństwa.

PRZYPISY

Wallerstein I., World-Systems Analysis, Duke University Press, 2004.

Golinowska S., „Transformacja ekonomiczna w Polsce”, Studia Socjologiczne, 2001.

Wray L.R., Modern Money Theory, Palgrave, 2015.

Drahokoupil J., „The Rise of the Competitive State in Central Europe”, West European Politics, 2009.

Myant M., Czech Republic: From Shock Therapy to the EU, Routledge, 2013.

Bohle D., Greskovits B., Capitalist Diversity on Europe’s Periphery, Cornell UP, 2012.

Amsden A., Asia’s Next Giant, Oxford University Press, 1989.

Chang H.-J., Kicking Away the Ladder, Anthem Press, 2002.

BIBLIOGRAFIA

Amsden A. (1989). Asia’s Next Giant. Oxford UP.

Bohle D., Greskovits B. (2012). Capitalist Diversity on Europe’s Periphery. Cornell UP.

Chang H.-J. (2002). Kicking Away the Ladder. Anthem.

Drahokoupil J. (2009). “The Rise of the Competitive State in Central Europe”.

Golinowska S. (2001). “Transformacja ekonomiczna w Polsce”.

Myant M. (2013). Czech Republic: From Shock Therapy to the EU.

Wallerstein I. (2004). World-Systems Analysis.

Wray L.R. (2015). Modern Money Theory.