„Mały błąd na początku”: aksjomaty, kolonizacja wiedzy i fundamenty ekonomii

1. Wprowadzenie: problem pierwszych zasad w ekonomii

W De Caelo Arystoteles formułuje jedną z najbardziej fundamentalnych tez metodologicznych w historii nauki: „nawet najmniejszy błąd popełniony na początku urasta do wielkich rozmiarów na końcu” (ἁμαρτία μικρὰ ἐν ἀρχῇ, μέγιστον ἐν τῷ τέλει)¹. Teza ta dotyczy nie empirycznej pomyłki, lecz błędu aksjomatycznego – niewłaściwego uchwycenia natury bytu, który staje się przedmiotem nauki.

Celem niniejszego artykułu jest zastosowanie tej arystotelesowskiej intuicji do współczesnej ekonomii – a w szczególności do dominującej w Polsce wersji ekonomii neoklasycznej – poprzez analizę jej ukrytych założeń ontologicznych. Teza artykułu głosi, że zasadnicze problemy polskiej polityki gospodarczej i debaty ekonomicznej nie wynikają z błędnych danych czy modeli, lecz z fałszywego „początku”, tj. błędnej ontologii pieniądza, rynku i państwa.

2. Aksjomaty ekonomii i problem ontologii

Ekonomia głównego nurtu formalnie przedstawia się jako nauka pozytywna, oparta na modelach i uogólnieniach empirycznych. Jednak – jak zauważa Uskali Mäki – każda teoria ekonomiczna implikuje ontologiczne zobowiązania, nawet jeśli nie są one wyrażone explicite². W praktyce oznacza to, że ekonomia zawsze zakłada określone odpowiedzi na pytania:

czym jest pieniądz,

czym jest rynek,

czym jest państwo,

jaki jest status przyszłości.

Ekonomia neoklasyczna przyjmuje te odpowiedzi w sposób milczący, traktując je jako zdroworozsądkowe. Niniejsza analiza pokazuje, że są one ontologicznie niespójne.

3. Pieniądz jako byt: od Arystotelesa do Graebera

Już Arystoteles odróżniał pieniądz (nomisma) od rzeczy naturalnych, wskazując jego konwencjonalny i polityczny charakter³. Wbrew późniejszym interpretacjom towarowym, pieniądz nie był dla Arystotelesa substancją wartości, lecz instytucjonalnym środkiem rozliczeniowym.

Współczesnym rozwinięciem tej intuicji jest antropologiczna teoria długu Davida Graebera. W Debt: The First 5,000 Years Graeber wykazuje, że historycznie pieniądz pojawia się nie jako medium wymiany, lecz jako system zapisu i egzekwowania zobowiązań⁴. Barter okazuje się konstrukcją teoretyczną, a nie faktem historycznym.

Ontologiczna konsekwencja tej analizy jest zasadnicza: pieniądz nie jest rzeczą, lecz relacją społeczną zapośredniczoną przez znak.

4. MMT i ontologia pieniądza jako zobowiązania państwowego

Nowoczesna Teoria Monetarna (MMT) rozwija tę linię, wpisując ją w analizę współczesnych systemów finansowych. W ujęciu Wray’a i Mitchella pieniądz emitowany przez państwo jest:

jednostką obrachunkową,

zapisem zobowiązania państwowego,

instrumentem organizacji realnych zasobów⁵.

Kluczowe twierdzenie MMT – „taxes drive money” – ma charakter ontologiczny, nie fiskalny. Podatki nie służą finansowaniu wydatków, lecz ustanawiają popyt na znak pieniężny, czyniąc go powszechnie akceptowanym.

Z tej perspektywy ekonomia neoklasyczna popełnia fundamentalny błąd: traktuje pieniądz jako neutralne medium, podczas gdy jest on konstytutywnym elementem porządku społecznego i politycznego.

5. Pieniądz jako fakt instytucjonalny: Searle

Filozofia społeczna Johna Searle’a dostarcza formalnego aparatu do uchwycenia tej intuicji. Searle definiuje „fakty instytucjonalne” jako byty istniejące na mocy reguły typu X counts as Y in context C⁶.

Pieniądz w tym sensie jest klasycznym faktem instytucjonalnym:

X = zapis księgowy / token,

Y = jednostka rozliczeniowa,

C = porządek prawno-podatkowy państwa.

Ekonomia neoklasyczna, redukując pieniądz do funkcji wymiany lub informacji, zaciera jego status ontologiczny jako instytucjonalnej formy władzy. Prowadzi to do depolityzacji decyzji, które w rzeczywistości mają charakter suwerenny.

6. Kolonizacja wiedzy ekonomicznej

W krajach peryferyjnych – takich jak Polska – błędy aksjomatyczne ulegają wzmocnieniu przez proces kolonizacji epistemicznej. Jak pokazują badania nad zależnością intelektualną peryferii, lokalne elity akademickie często pełnią funkcję transmiterów dominującego paradygmatu, a nie jego krytyków⁷.

W rezultacie:

importowane aksjomaty są traktowane jako neutralne,

alternatywy (MMT, ekonomia instytucjonalna) delegitymizowane jako „publicystyka”,

debata ekonomiczna zostaje zawężona do parametrów narzuconych przez centrum.

Kolonizacja ta ma charakter nie polityczny, lecz ontologiczny: narzuca określoną wizję bytu gospodarczego jako jedyną „naukową”.

7. Konsekwencje: od błędu ontologicznego do polityki publicznej

Mały błąd na początku – uznanie pieniądza za neutralny towar – prowadzi w konsekwencji do:

moralizacji deficytu,

naturalizacji bezrobocia,

fetyszyzacji rynku,

delegitymizacji polityki gospodarczej.

Nie są to błędy implementacyjne, lecz konsekwencje logiczne błędnej ontologii.

8. Zakończenie: ekonomia jako nauka pierwszych zasad

Powrót do Arystotelesa nie oznacza anachronizmu, lecz przypomnienie, że każda nauka zaczyna się od pytania: czym jest to, o czym mówimy? Dopóki ekonomia w Polsce nie podejmie refleksji nad własnymi aksjomatami, będzie produkować polityki reprodukujące peryferyjność.

Nie potrzeba nowych modeli równowagi.

Potrzeba korekty pierwszej litery alfabetu ekonomii.

Przypisy

Arystoteles, O niebie (De Caelo), I, 271b.

Mäki, U. (2021). “Reflections on the Ontology of Money”. Journal of Social Ontology.

Arystoteles, Etyka nikomachejska, V, 1133a–b.

Graeber, D. (2011). Debt: The First 5,000 Years. Melville House.

Wray, L.R. (2015). Modern Money Theory. Palgrave Macmillan; Mitchell, W., Wray, L.R., Watts, M. (2019). Macroeconomics. Red Globe Press.

Searle, J. (1995). The Construction of Social Reality. Free Press.

Connell, R. (2007). Southern Theory. Polity Press.

Bibliografia

Arystoteles. Etyka nikomachejska.

Arystoteles. O niebie.

Connell, R. (2007). Southern Theory. Polity.

Graeber, D. (2011). Debt: The First 5,000 Years. Melville House.

Mäki, U. (2021). “Reflections on the Ontology of Money”. Journal of Social Ontology.

Mitchell, W., Wray, L.R., Watts, M. (2019). Macroeconomics. Red Globe Press.

Searle, J. (1995). The Construction of Social Reality. Free Press.

Wray, L.R. (2015). Modern Money Theory. Palgrave.