Epistemiczne ograniczenia rozpoznania pieniądza

1. Wprowadzenie: problem poznania medium

W klasycznej epistemologii relacja poznawcza zakłada dystans pomiędzy podmiotem poznającym a przedmiotem poznania. Warunkiem wiedzy jest możliwość uprzedmiotowienia bytu, który ma zostać opisany. W przypadku pieniądza ten warunek ulega fundamentalnemu naruszeniu. Pieniądz nie jest bowiem jednym z obiektów świata gospodarczego, lecz medium, w którym ten świat się konstytuuje.

Tezą niniejszego rozdziału jest stwierdzenie, że trudność ekonomii — w szczególności ekonomii głównego nurtu — w rozpoznaniu pieniądza jako pieniądza ma charakter epistemiczny, a nie empiryczny lub moralny. Jest ona konsekwencją strukturalnych warunków poznania, w których pieniądz funkcjonuje jako warunek możliwości obserwacji ekonomicznej, a nie jako jej przedmiot.

2. Pieniądz a transcendentalny warunek poznania (Kant)

Immanuel Kant wykazał, że poznanie nie polega wyłącznie na pasywnym odbiorze danych empirycznych, lecz wymaga apriorycznych form porządkujących doświadczenie, takich jak czas, przestrzeń i kategorie rozumu¹. To, co umożliwia doświadczenie, nie może jednocześnie być jego prostym przedmiotem.

Analogicznie, w nowoczesnym systemie gospodarczym pieniądz pełni funkcję quasi-transcendentalną:

umożliwia porównywalność wielkości,

umożliwia kalkulację,

umożliwia agregację i abstrakcję.

Ekonomia nie „analizuje” pieniądza w sensie kantowskim — ona operuje poprzez pieniądz. Jego status jako medium kalkulacji sytuuje go po stronie warunków poznania, a nie danych empirycznych. To prowadzi do strukturalnej ślepoty poznawczej.

3. Ślepa plamka obserwacji: Luhmann i autopoiesis

Niklas Luhmann w swojej teorii systemów społecznych wykazał, że każdy system obserwujący posiada ślepą plamkę: nie jest w stanie obserwować własnego kodu, którym dokonuje obserwacji². System widzi świat przez opozycję binarną, ale nie widzi tej opozycji jako takiej.

System gospodarczy — w sensie luhmannowskim — operuje kodem:

zapłacone / niezapłacone.

Pieniądz nie jest w tym systemie przedmiotem obserwacji, lecz operacyjnym schematem kodowania rzeczywistości. W konsekwencji system nie jest zdolny do pełnej refleksji nad pieniądzem we własnych kategoriach. Próby takie są z konieczności redukowane do „zmiennej”, „parametru” lub „zasłony”.

4. Ekonomia jako wiedza wtórna wobec własnego medium

Wiedza ekonomiczna powstaje wewnątrz systemu, którego podstawowym medium jest pieniądz. Ekonomiści:

są finansowani w pieniądzu,

prowadzą badania mierzone pieniężnie,

operują kategoriami nominalnymi.

W rezultacie pieniądz zostaje zredukowany do instrumentu analitycznego, a nie rozpoznany jako warunek możliwości samej analizy. Jest to analogiczna sytuacja do tej, w której językoznawca opisywałby język, ignorując jego status jako systemu znakowego, a skupiając się wyłącznie na pojedynczych wypowiedziach.

5. Władza symboliczna i epistemologiczna naturalizacja (Bourdieu)

Pierre Bourdieu pokazał, że władza symboliczna działa najskuteczniej wtedy, gdy pozostaje nierozpoznana jako władza³. Kategorie dominujące w polu społecznym przedstawiają się jako neutralne, obiektywne i „naturalne”, choć w rzeczywistości są historycznie i instytucjonalnie uwarunkowane.

W ekonomii pieniądz:

nie jawi się jako instytucja władzy,

lecz jako „oczywisty” fakt ekonomiczny.

To epistemiczne „oczywistnienie” pieniądza stanowi mechanizm naturalizacji porządku monetarnego, w którym alternatywne ontologie (np. pieniądz jako dług państwowy) są delegitymizowane jako nienaukowe lub ideologiczne.

6. Epistemologia peryferii: przypadek Polski

Problemy epistemiczne są szczególnie nasilone w gospodarkach peryferyjnych. Jak wskazują badania nad zależnością epistemiczną, peryferia importują nie tylko teorie, lecz również kategorie poznawcze i kryteria naukowości z centrum⁴.

W polskiej szkole ekonomii:

refleksja ontologiczna jest traktowana jako filozoficzna ekstrawagancja,

pytania o pieniądz jako medium są uznawane za pozanaukowe,

epistemologia ustępuje miejsca technokratycznej metodologii.

Tym samym epistemiczne ograniczenie, które w centrum ma charakter strukturalny, na peryferiach ulega instytucjonalnemu utrwaleniu jako zależność poznawcza.

7. Pieniądz jako byt epistemicznie oporny

Część ograniczenia poznawczego wynika również z charakteru samego pieniądza. Jako znak władzy pieniądz działa najbardziej efektywnie wtedy, gdy jego arbitralność pozostaje niewidoczna. W tym sensie system pieniężny wytwarza epistemiczne zasłony, które nie są wynikiem spisku, lecz autopoietycznej reprodukcji porządku.

Pieniądz jest zatem bytem paradoksalnym:

konstytuuje racjonalność gospodarczą,

a jednocześnie wymyka się jej pełnemu rozpoznaniu.

8. Rola MMT: gest epistemologicznego przekroczenia

Modern Monetary Theory stanowi wyjątek, ponieważ wykonuje gest epistemologicznie transcendentalny: nie pyta jedynie, jak pieniądz działa, lecz jakie warunki umożliwiają jego działanie. Odwołując się do rachunkowości, prawa i historii, MMT przekracza kod stricte ekonomiczny i odsłania pieniądz jako instytucjonalne medium.

Dlatego MMT bywa odrzucana jako „nienaukowa”: nie dlatego, że jest błędna empirycznie, lecz dlatego, że narusza stabilność epistemiczną dominującego paradygmatu⁵.

9. Teza końcowa

Nierozpoznanie pieniądza jako pieniądza nie stanowi defektu ekonomii,

lecz warunek jej funkcjonowania jako praktyki instytucjonalnej.

W warunkach peryferyjnych ograniczenie to przyjmuje postać trwałej kolonizacji epistemicznej.

Ekonomia, która nie podejmuje refleksji nad własnym medium, skazana jest na reprodukcję własnych ślepych plamek.

Przypisy

Kant, I. (1781/2001). Krytyka czystego rozumu. PWN.

Luhmann, N. (1995). Social Systems. Stanford University Press.

Bourdieu, P. (1991). Language and Symbolic Power. Harvard University Press.

Connell, R. (2007). Southern Theory. Polity Press.

Wray, L. R. (2015). Modern Money Theory. Palgrave Macmillan.

Bibliografia

Bourdieu, P. (1991). Language and Symbolic Power. Harvard University Press.

Connell, R. (2007). Southern Theory. Polity Press.

Kant, I. Krytyka czystego rozumu.

Luhmann, N. (1995). Social Systems. Stanford University Press.

Mitchell, W., Wray, L. R., Watts, M. (2019). Macroeconomics. Red Globe Press.

Wray, L. R. (2015). Modern Money Theory. Palgrave Macmillan.