Niezupełność pieniądza: metateoretyczne granice ekonomii

1. Wprowadzenie: od epistemologii do niezupełności

Dotychczasowe analizy wykazały, że trudność ekonomii w rozpoznaniu pieniądza jako pieniądza nie wynika z braku danych, niewłaściwych modeli ani błędów metodologicznych, lecz z epistemicznej struktury samej dziedziny. Pieniądz pełni funkcję medium operacyjnego systemu gospodarczego – a zatem funkcji analogicznej do języka w lingwistyce czy systemu formalnego w matematyce.

Niniejszy rozdział formułuje tezę silniejszą:

niemożność pełnego uchwycenia pieniądza w ramach ekonomii jest przypadkiem ogólnego twierdzenia o niezupełności systemów formalnych.

W tym sensie problem pieniądza należy analizować nie tylko epistemologicznie, lecz metateoretycznie.

2. Twierdzenia Gödla: niezupełność jako warunek spójności

Kurt Gödel wykazał, że każdy wystarczająco silny i spójny system formalny:

nie jest w stanie udowodnić wszystkich prawd, które są w nim prawdziwe,

nie jest w stanie dowieść własnej spójności przy użyciu własnych środków¹.

Niezupełność nie jest więc defektem systemu, lecz ceną jego formalnej mocy.

2.1. Przeniesienie strukturalne na ekonomię

Ekonomia – szczególnie w wersji zmatematyzowanej – spełnia warunki systemu formalnego:

operuje aksjomatami,

używa formalnych narzędzi,

zakłada określone prymitywa pojęciowe.

Jednym z takich prymitywów jest pieniądz. Jest on:

założony jako coś „danego”,

nieanalizowanego na poziomie ontologicznym,

niepodważalnego wewnątrz teorii.

Z perspektywy meta-teoretycznej pieniądz pełni funkcję analogiczną do aksjomatu arytmetyki: umożliwia formalizację, lecz sam nie podlega pełnemu dowodowi w obrębie systemu.

3. Skolem: iluzja skończoności i perspektywa poziomów

Paradoks Skolema pokazuje, że teorie, które wewnętrznie postulują istnienie obiektów nieskończonych, mogą posiadać modele przeliczalne z perspektywy metateorii². Oznacza to, że status ontologiczny pojęć zależy od poziomu opisu.

3.1. Zastosowanie do pieniądza

W obrębie ekonomii pieniądz:

jawi się jako rzadki,

ograniczony,

wymagający „finansowania”.

Na poziomie metateoretycznym (np. MMT + rachunkowość sektorowa) pieniądz ujawnia się jako:

potencjalnie nieskończony,

ograniczany wyłącznie przez realne zasoby,

funkcja suwerennego zapisu.

Spory o „brak pieniędzy” są zatem analogiczne do sporów o nieskończoność w teorii mnogości:

są prawdziwe w jednym modelu, fałszywe w innym,

a konflikt dotyczy poziomu obserwacji, nie faktów empirycznych.

4. Putnam: realizm wewnętrzny i brak punktu Archimedesa

Hilary Putnam kwestionował możliwość „widoku znikąd”, argumentując, że prawda i referencja zawsze funkcjonują w ramach określonego schematu pojęciowego³. Nie istnieje neutralny, ponadteoretyczny punkt obserwacji rzeczywistości.

4.1. Pieniądz jako byt schematozależny

Z perspektywy realizmu wewnętrznego:

pieniądz jako „towar”,

pieniądz jako „dług państwowy”,

pieniądz jako „znak władzy”

nie są konkurencyjnymi opisami jednego obiektu, lecz różnymi ontologiami tego, co uznaje się za realne.

MMT nie jest więc heterodoksją w obrębie jednego schematu, lecz przejściem do innego schematu ontologiczno-poznawczego. To wyjaśnia, dlaczego spór z MMT jest tak często nierozstrzygalny: strony nie dzielą wspólnej metateorii.

5. Luhmann: autopoiesis i operacyjne domknięcie

Niklas Luhmann wykazał, że systemy społeczne są autopoietyczne: reprodukują własne operacje poprzez własne kody, jednocześnie pozostając operacyjnie domknięte⁴.

System gospodarczy:

operuje kodem zapłata / brak zapłaty,

używa pieniądza jako medium,

nie może obserwować pieniądza jako kodu.

Każda próba refleksji nad pieniądzem:

jest tłumaczona na język „polityki monetarnej”,

„równowagi”,

„stabilności”.

To nie błąd poznawczy, lecz ontologiczna własność systemu.

6. Ekonomia jako teoria niezupełna

Zestawienie Gödla, Skolema, Putnama i Luhmanna prowadzi do uogólnionej tezy:

ekonomia jest systemem formalnie niezupełnym względem własnego medium – pieniądza.

Oznacza to, że:

prawdy o pieniądzu istnieją,

ale nie mogą zostać w pełni sformułowane wewnątrz ekonomii,

bez przejścia do metateorii (filozofii, prawa, rachunkowości, historii).

7. Rola MMT jako teorii metapoziomu

MMT nie jest teorią „lepszego zarządzania pieniądzem”, lecz:

teorią warunków możliwości pieniądza,

teorią metaekonomiczną,

teorią granic ekonomicznej formalizacji.

To wyjaśnia:

dlaczego jest odrzucana jako „nienaukowa”,

dlaczego narusza autorytet,

dlaczego ujawnia polityczny charakter pozornie technicznych decyzji.

MMT działa analogicznie do metamatematyki: nie rozwiązuje równań, lecz pokazuje, skąd biorą się aksjomaty.

8. Teza końcowa: pieniądz jako byt meta-teoretyczny

Pieniądz jest bytem, którego pełna ontologia ujawnia się wyłącznie na poziomie metateoretycznym,

ponieważ na poziomie teorii pełni funkcję warunku formalnej mocy systemu.

Dlatego:

ekonomia nie może „naprawić się” od środka,

spór o pieniądz nie jest sporem ilościowym ani empirycznym,

jest sporem o granice poznania i władzy.

Niezupełność ekonomii wobec pieniądza nie jest błędem.

Jest strukturą nowoczesności.

Przypisy

Gödel, K. (1931). Über formal unentscheidbare Sätze der Principia Mathematica und verwandter Systeme. Monatshefte für Mathematik und Physik.

Skolem, T. (1922). Some Remarks on Axiomatized Set Theory. In: van Heijenoort (ed.), From Frege to Gödel.

Putnam, H. (1981). Reason, Truth and History. Cambridge University Press.

Luhmann, N. (1995). Social Systems. Stanford University Press.

Bibliografia

Gödel, K. (1931). Über formal unentscheidbare Sätze…

Luhmann, N. (1995). Social Systems.

Putnam, H. (1981). Reason, Truth and History.

Skolem, T. (1922). Some Remarks on Axiomatized Set Theory.

Mitchell, W., Wray, L. R., Watts, M. (2019). Macroeconomics.

Wray, L. R. (2015). Modern Money Theory.