Archē nowoczesności: niejawna struktura i warunek możliwości polityczności

1. Wprowadzenie: pytanie o archē po utracie początku

W klasycznej filozofii polityki archē oznaczała jednocześnie początek, zasadę oraz źródło władzy. U Arystotelesa była zasadą ruchu i porządku; w nowożytności próbowano ją umiejscowić w suwerenie, umowie społecznej lub konstytucji. Teza niniejszego tekstu głosi, że w warunkach późnej nowoczesności archē nie zniknęła, lecz zmieniła status ontologiczny: przestała być jawna, decyzyjna i zlokalizowana, a stała się niejawną strukturą warunkującą możliwość polityczności jako takiej.

Nie chodzi zatem o kryzys demokracji ani o „utratę suwerenności”, lecz o przemieszczenie źródła władzy z poziomu aktów i instytucji na poziom warunków ich sensowności.

2. Archē: od decyzji do warunku możliwości

Carl Schmitt definiował suwerena jako tego, „kto decyduje o stanie wyjątkowym”¹. W tym ujęciu archē ma charakter personalno-decyzyjny i ujawnia się w momencie zawieszenia normy. Jednak nowoczesne systemy prawno-polityczne dążą do eliminacji momentu decyzji poprzez proceduralizację, interpretację oraz rozproszenie kompetencji².

Nie oznacza to zaniku władzy. Przeciwnie: oznacza jej strukturalizację. Archē przestaje być aktem, a staje się warunkiem aktu. To przesunięcie można ująć w kategoriach Kantowskich jako przejście od pytania „kto decyduje?” do pytania „co musi być uprzednio spełnione, aby decyzja była w ogóle rozpoznawalna jako decyzja polityczna?”³.

3. Niejawność: nie sekret, lecz forma wiedzy

Kluczowym pojęciem niniejszego rozdziału jest niejawność. Nie oznacza ona:

tajemnicy,

spisku,

ukrytego centrum decyzyjnego.

Niejawność oznacza przed-jawność, czyli poziom, na którym kształtują się ramy tego, co może stać się jawne. Jest to pojęcie epistemiczne, nie hermeneutyczne. Jak pokazuje Niklas Luhmann, każdy system poznawczy operuje selektywnie: nie może uczynić wszystkiego jednocześnie widocznym⁴. Jawność zawsze zakłada uprzednią selekcję sensu.

W tym sensie niejawność nie jest defektem nowoczesnej polityki, lecz jej warunkiem egzystencji.

4. Nauka jako analogia: intelekt i granice jawności

Dobrym modelem dla zrozumienia niejawnej archē jest funkcjonowanie nauki. Nauka nie odkrywa świata „w całości”, lecz operuje poprzez modele, które:

określają, co jest mierzalne,

wyznaczają granice wyobrażalnego,

eliminują pytania uznane za nienaukowe⁵.

Modele naukowe nie są prostymi opisami rzeczywistości, lecz warunkami jej jawności epistemicznej. Analogicznie archē nowoczesności działa jako model systemowy, który określa:

co może uchodzić za problem polityczny,

jakie rozwiązania są „rozsądne”,

które alternatywy zostają wykluczone przed debatą.

5. System jako nosiciel archē (Luhmann)

W teorii systemów społecznych Luhmanna władza nie jest własnością podmiotu, lecz funkcją komunikacyjną systemu⁶. Polityka, prawo i nauka funkcjonują jako autonomiczne systemy, każdy z własnym kodem operacyjnym. Archē nie znajduje się ani w jednym z nich, ani „ponad” nimi, lecz w warunkach ich wzajemnej kompatybilności.

System:

poprzedza decyzje,

przetrwa konkretne konflikty,

neutralizuje próby dotarcia do początku.

Archē jest tu zasadą reprodukcji sensu, nie źródłem norm.

6. Prawo i konstytucja jako obszary jawności

Prawo działa poprzez kod legalne / nielegalne⁷. Konstytucja stanowi najwyższą formę samoopisu systemu prawnego, ale – jak pokazuje Kelsen – jej obowiązywanie opiera się na przyjęciu Grundnorm, a nie na empirycznym akcie woli⁸.

Prawo i konstytucja:

nie ustanawiają archē,

lecz maskują jej niejawność językiem normatywnym.

Konflikty konstytucyjne są realne, ale dotyczą interpretacji jawnych form, nie warunków ich możliwości.

7. Polityczność jako wtórna wobec archē

Polityczność nie zanika w nowoczesności, lecz staje się wtórna strukturalnie. Spory polityczne:

toczą się wewnątrz uznanych ram,

są intensywne i antagonistyczne,

ale rzadko transformatywne.

Jak zauważa Agamben, nowoczesne systemy funkcjonują w stanie permanentnej gotowości wyjątkowej, która została zinstytucjonalizowana i zdecyzjonizowana jednocześnie⁹. Polityczność trwa, lecz nie sięga do początku.

8. Symulakry polityczności (Baudrillard)

Jean Baudrillard pozwala uchwycić końcowy efekt tej struktury. Demokracja, suwerenność i praworządność nie są fikcjami, lecz symulakrami: znakami skutecznymi, które nie odnoszą się już do pierwotnego źródła¹⁰.

Symulakr:

stabilizuje system,

produkuje sens,

zastępuje pytanie o archē pytaniem o poprawność procedury.

9. Dlaczego archē musi pozostać niejawna

Pełna jawność archē byłaby paradoksalnie destrukcyjna. Gdyby warunki możliwości polityki stały się w pełni widzialne, polityczność straciłaby:

niepewność,

odpowiedzialność,

sens decyzji.

Niejawność nie jest zaprzeczeniem wolności, lecz jej ontologicznym warunkiem. Polityka istnieje tylko tam, gdzie nie wszystko jest rozstrzygnięte z góry – i tylko dlatego, że nie wszystko jest możliwe do pomyślenia jednocześnie.

10. Teza końcowa

Archē nowoczesności nie jest już aktem, osobą ani instytucją,

lecz niejawna strukturą epistemiczno-systemową,

która wyznacza warunki możliwości polityczności,

określając granice tego, co może stać się jawne, wyobrażalne i uznane za sensowne.

Władza zaczyna się nie tam, gdzie zapada decyzja, lecz tam, gdzie decyzja staje się w ogóle możliwa do pomyślenia.

Przypisy

Schmitt, C., Political Theology, MIT Press 1985.

Teubner, G., Law as an Autopoietic System, Blackwell 1993.

Kant, I., Critique of Pure Reason, Cambridge University Press 1998.

Luhmann, N., Social Systems, Stanford University Press 1995.

Kuhn, T. S., The Structure of Scientific Revolutions, University of Chicago Press 1962.

Luhmann, N., Law as a Social System, Oxford University Press 2004.

Luhmann, N., The Differentiation of Society, Columbia University Press 1982.

Kelsen, H., Pure Theory of Law, University of California Press 1967.

Agamben, G., State of Exception, University of Chicago Press 2005.

Baudrillard, J., Simulacra and Simulation, University of Michigan Press 1994.

Bibliografia

Agamben, G. (2005). State of Exception.

Baudrillard, J. (1994). Simulacra and Simulation.

Kant, I. (1998). Critique of Pure Reason.

Kelsen, H. (1967). Pure Theory of Law.

Kuhn, T. S. (1962). The Structure of Scientific Revolutions.

Luhmann, N. (1995). Social Systems.

Luhmann, N. (2004). Law as a Social System.

Schmitt, C. (1985). Political Theology.

Teubner, G. (1993). Law as an Autopoietic System.