Niemcy 1968 - Na szczęście się nie udało

 

Pokolenie studenckiej rewolty 68 czterdzieści lat później

 

 

Z historykiem Götzem Aly rozmawia Joanna Mieszko-Wiórkiewicz

 

 

Zbliżają się, a właściwie już trwają w Niemczech obchody rewolty studenckiej  w 1968 roku, która przywędrowała do Niemiec i do Francji z USA  najpierw w postaci demonstracji pokojowych przeciwko wojnie w Wietnamie. Miała ona zdecydowanie lewicowe zabarwienie, cokolwiek to wówczas dla studentów oznaczało. Pan,  jako jeden z kombatantów, wówczas maoista i członek tzw. Czerwonych Komórek (Rote Zellen), zamiast prasować sobie dzisiaj białą koszulę na zbliżające się akademie,  rozprawia się z towarzyszami walki sprzed czterdziestu lat  w swojej najnowszej książce*, która wzbudza w Niemczech gwałtowne kontrowersje. Co Pana zdaniem osiągnęło słynne „pokolenie 68”?

 

Nic. Zupełnie nic.

 

 W tym „nic” ma Pan przecież także swój udział. Tradycyjny pociąg do samokrytyki?

 

Nie, ale w Niemczech istnieją dwa warianty oceny tego pokolenia: jeden mówi, że jesteśmy odpowiedzialni za wszystko, co złe: że szkoły są takie niedobre, że niedobre uniwersytety, że media są lewicowe, że młodzież rozpuszczona, za duża tolerancja wobec imigrantów i że w ogóle wszystko się rozłazi. A drugi wariant, który głoszą sami uczestnicy ówczesnej rewolty to ten, że bez nas byłby tu skostniały, półnazistowski, okropny kraj. Umyślnie wyostrzam na obu biegunach, ale takie dwie wersje spotykamy na każdym kroku. Obie błędne.

 

 A Pan ma swoją, jedyną prawdziwą?

 

Pokolenie roku 68 – bo pod taką nazwą weszło do historii, było pierwszym urodzonym po wojnie. Myśmy jednak wpadli w konflikt, którego sobie sami nie stworzyliśmy i nie potrafiliśmy go pokonać. O tym więcej za chwilę. Cofnijmy się najpierw do pokolenia roku 33 - to byli nasi rodzice, ci, którzy okupowali Europę, w tym Polskę jako żołnierze Wehrmachtu, SS i Gestapo. Trzeba to sobie wyobrazić: 18 milionów mężczyzn w 60- milionowych Niemczech było w Wehrmachcie mordując, plądrując i gwałcąc! Prawie każdy!  Rozwinęli oni w ciągu zaledwie 5-8 lat niesłychaną negatywną energię, która uśmierciła ponad 50 milionów istnień ludzkich. Na szczęście ponieśli klęskę. Po wojnie byli to pokiereszowani ludzie, którzy poświęcili swoje najlepsze lata i siły dla zbrodniczego celu i byli tego świadomi. To miało wpływ na ich samoocenę. Byli wypaleni. Nie mieli żadnych wartości, które mogliby nam przekazać. To się czuło w powojennych Niemczech. I kiedy jest się potomkiem takich rodziców, to nie dziwota, że coś się do człowieka przykleja, nasiąka się tym mimo woli.

 

 Zło tej miary nie znika z dnia na dzień. Zmutowało w stan zimnej wojny...

 

 To było zlodowacenie. Europa dosłownie zamarzła... W końcu żyły w niej miliony głęboko straumatyzowanych ludzi. Także w Niemczech. Pod tym pancerzem lodu nie były możliwe żadne rozmowy, żadne przyznania się do winy, tylko milczenie. Także w rodzinach.

Sam fakt, że mieliśmy wówczas kanclerza z czasów cesarskich był jakąś wyższą koniecznością. Nagle był spokój. Adenauer zapewniał pewną kontynuację. Nazywam to sztuczną śpiączką, w którą wprowadza się pacjenta po ciężkiej operacji, a która ma mu pomóc przetrwać najgorsze. Ale w końcu lat 60-tych nagle pacjent się ocknął. I to, że wszędzie coś zaczęło  się ruszać, pulsować, rewoltować – to nie był przypadek. Najpierw Praska Wiosna, potem zaraz studenci w Warszawie i fala antysemityzmu w Polsce...

 

W Polsce naprawdę o co innego chodziło... To było z gruntu coś zupełnie innego...

 

Nie chcę wcale porównywać tylko mówię, że to wszystko nagle w tym samym roku.

 

 Pisze Pan o tym – ale trudno przecież znaleźć do tego wszystkiego wspólny mianownik, skoro studenckie rewolty odbywały się nawet w Mexico City, czy Tokio i jeszcze dalej na wschód...

 

No bo jak mówię, to wszystko było przedtem jakby zamrożone po wojnie. Oczywiście, to też nie jest całe tłumaczenie. Przyczyny i przebieg były różne- inaczej w Pradze, inaczej w Payżu, inaczej w Zachodnim Berlinie czy nawet Londynie – ale tam to akurat homeopatycznie. U nas – tak to dzisiaj oceniam – była przebieranka. Przebieraliśmy się a to w kostium kubański,  a to w maoistowski, a  to trockistowski, innym razem antykomunistyczny albo prosowiecki. Zależy, co było akurat w programie. Strasznie wydawaliśmy się sobie przy tym ważni.

 

Setki razy czytałam i słyszałam, że ówczesna rewolta wybuchła w Niemczech dlatego, ponieważ wcześniej zabrakło publicznej dyskusji i rozprawienia się z nazizmem.

 

Bzdura! Kłamstwo! To jest urojenie samych ówczesnych uczestników tamtych wydarzeń. Tak naprawdę było zupełnie odwrotnie. Potwierdzają to dokumenty, ale i ja mogę to samo powiedzieć:gdy skończyłem 16 lat w szkole systematycznie mieliśmy zajęcia z historii najnowszej mówiące o wojnie, pokazywano nam filmy o getcie warszawskim, o KZ Auschwitz, a więc filmy, które dziś zna w Niemczech każdy. W domu na ten temat się nic nie mówiło, to prawda. To były tematy tabu. Słyszało się, że wujek został gdzieś zastrzelony przez partyzantów i że partyzantka jest sprzeczna z prawem nawet w czasie wojny. I że Anglicy bombardowali Drezno i strasznie dużo niewinnych ludzi zginęło.  O zbrodniach niemieckich dowiadywałem się  także na zbiórkach harcerskich chrześcijańskich skautów. Jednak wszystkie parlamenty landowe były zdania, że tematy te są niezbędne w edukacji młodych ludzi. I prowadzono to z większą konsekwencją, aniżeli w NRD.  Oczywiście, z dzisiejszego punktu widzenia było to niewiele w porównaniu z ogromem niemieckich zbrodni. Ale to były początki. Nie mieliśmy jednak żadnego wyobrażenia o rozmiarze tego, co nasi ojcowie wyprawiali w ZSRR, w Polsce i w ogóle w całej Europie. Powoli to do nas docierało. Jednocześnie  trwały intensywne dochodzenia w sprawie zbrodni wojennych. Było wówczas wielu młodych, energicznych prokuratorów z pokolenia Helmuta Kohla.Mieli ręce pełne roboty, nawet jeżeli tylko niewielki ułamek kończył się sprawą sądową. Większość procesów przeciwko nazistom miało miejsce w latach 1967-1969, więc przed naszą rewoltą. Gazety były codziennie pełne tych tematów: Treblinka, SD Warschau (SicherheitsDienst), SD Grodno,  Wilno, Krakau, Bełżec, równolegle trwało pięć procesów o zbrodnie w Auschwitz.  Wymowa tych artykułów była jednoznaczna – ci ludzie są tacy sami, jak twoi rodzice. Ani przedtem, ani potem nie popełnili żadnego przestępstwa, ale wtedy ... To chyba zrozumiałe, że młodzi ludzie odwracają się od czegoś takiego.

 

 Każdy chciałby jak najlepiej myśleć o własnym ojcu...

 

Dlatego uciekliśmy od rzeczywistości w te rozruchy.Wymyśliliśmy teorię, która rozcieńczyła nazizm  do faszyzmu: że na całym świecie  największym złem jest monopol kapitałowy, wielkie banki, światowy imperializm. Dla nas wówczas faszyści nie siedzieli w Bonn czy we Frankfurcie, gdzie były banki, czy w Monachium, gdzie był największy niemiecki kapitał, lecz w Waszyngtonie. I to oni bombardowali Wietnam, albo prowadzili kolonialne wojny w Angoli i Mozambiku. W Portugalii i Hiszpanii rządzili jeszcze w tym czasie faszyści, a w Grecji junta wjskowa, dlatego istniały faktycznie jakieś punkty zaczepienia...Ale to była nasza ucieczka. I na tyle, na ile głosiliśmy internacjonalizm, na tyle samo wypieraliśmy ze świadomości nasz własny konflikt z rodzicami-nazistami. Na szczęście większość z nas prędzej czy później pojęła, o co w tym wszystkim tak naprawdę chodziło i dlatego daliśmy sobie spokój z internacjonalizmem.

 

 Pan sam należał do radykalnego skrzydła...maoista, członek komunistycznych „czerwonych komórek”. Jak z pana strony wyglądało codzienne rewoltowanie?

 

Przyjechałem do Berlina z Monachium po ukończeniu tam szkoły dziennikarskiej, bo chciałem dalej studiować na Freie Univeristät ...

 

 No i w Berlinie Zachodnim nie groził pobór do wojska....

 

..i już po kilku tygodniach wylądowałem na kilka godzin w areszcie, bo podczas dorocznych Targów Rolniczych „Grüne Woche“ zorganizowaliśmy z kolegami małą demonstrację przy greckim stoisku przeciwko dyktaturze wojskowej w tym kraju. Potem było jeszcze obrzucanie kamieniami jakiegoś oficjalnego irańskiego budynku w proteście  przeciwko szachowi i tak dalej. Wydawałem  później gazetkę, która nazywała się „Hochschulkampf”- Walka wyższej uczelni. Walka – to było najczęściej używane i we wszystkich przypadkach odmieniane słowo. Dziś nie da się tego czytać. Kiedy na potrzeby mojej książki przedzierałem się w archiwum przez tony ulotek i druków, które wtedy wyprodukowaliśmy, nie znalazłem absolutnie nic, co chciałbym dzisiaj podsunąć pod nos moim dorosłym dzieciom ze słowami:”przeczytaj, to ciekawe”. Nawet w powstałych wówczas zeszytach „Kursbuch” Magnusa Enzensbergera, który był jednym z naszych guru, nie ma abolutnie nic istotnego.

 

 „Kursbuch” i jego twórca do dziś nie zmienił kursu. Tak samo, jak nie da się słuchać ówczesnego przywódcy studentów, Rudiego Dutschke, którego w tych dniach ciągle przypomina telewizja. To niepojęty bełkot.

 

 Fakt, nie wiadomo zupełnie, co on chce powiedzieć. Natomiast te jego monologi to ówczesny slang ideologiczny w czystej postaci. On był mistrzem.Dziś to brzmi komicznie, ale wówczas byliśmy zachwyceni. To samo stało się z drugim ówczesnym  ideologiem, Horstem Mahlerem, który później przeszedł do RAF, po to, by na stare lata wylądować u neonazistów: to jest kompletna pustka intelektualna. Zastanawiałem się dlaczego wówczas miało to na nas taki rozpalający wpływ, dlaczego wierzyliśmy we wszystko, co oni mówili. Można to chyba podciągnąć pod zjawisko najwyższego religijnego uniesienia.Tak to dziś widzę: dla nas to było słowo objawione. W sytuacji grupy, kolektywu, gdzie młodzi, wrażliwi ludzie szukają głębi i sensu życia nagle mówi się im:  jesteśmy lepszą częścią ludzkości,  wiemy, skąd czerpać nadzieję, jak zmienić świat, jak stworzyć szczęśliwszą przyszłość. Takie było przecież przesłanie tego ideologicznego bełkotu i my w to gorąco wierzyliśmy i wydawało nam się, że o to walczymy. 

 Dlatego tytuł Pańskiej książki nosi tytuł „Unser Kampf - Nasza walka”?

 

 Nie tylko.Tytuł odnosi się ironicznie także do tytułu bestselleru Hitlera „Mein Kampf”. Chciałem w ten sposób już na okładce wyłożyć moją tezę - podobieństwa pomiędzy tamtym i naszym pokoleniem nie są przypadkowe. Uzmysłowiłem to sobie już wtedy, gdy zaczynałem pracę badawczą nad okresem narodowego socjalizmu. Wtedy, w  1933 r. to młodzi ludzie dorwali się do władzy. Co z tego wyszło – wiemy. Niemiecka rewolta roku 1968 była późnym wybrykiem totalitaryzmu. Na szczęście nie dano nam władzy.  

Na zasadzie – niedaleko pada jabłko od jabłoni?

 

Pokolenie naszych rodziców, nazywam je umownie „pokoleniem 33”, było wskutek nazistowskiego totalitaryzmu wychowane w bipolarnym myśleniu „wróg-przyjaciel”. Także zimna wojna była w ten sposób prowadzona. My dzieliliśmy świat identycznie. Tylko treści, jakie pod te pojęcia podkładaliśmy były nieco inne. Dla naszych rodziców  front przebiegał pomiędzy nad- i podrasą, w czasie zimnej wojny – między kapitalizmem i komunizmem, a dla nas - między amerykańskim imperializmem i pokojowym światem. Byliśmy przeciwko skostniałym strukturom, obojętnie, czy w Waszyngtonie, czy w Moskwie i sądziliśmy, że pojedliśmy wszystkie rozumy i dlatego uda nam się wkrótce zmienić świat. Trzeba najpierw dorosnąć, żeby pojąć, że to się nie da. No i komu się wtedy jeszcze chce? Byliśmy po prostu dziećmi tamtego czasu.

 

 Podstawowe ówczesne wartości w Bundesrepublice definiuje Pan krótko i dosadnie: żarcie, auta, podróże. I nagle ni z tego, ni z owego rewoltuje 150 tysięcy studentów i połowa tworzy partię maoistowską, a co bardziej bojowi – „Tupamaros West Berlin”?Jest Pan pewien, że to było zupełnie spontaniczne i wschodnie służby nie maczały w tym palców? Powołana we Francji przez Pompidou komisja śledcza podejrzewała coś takiego...

 

Absolutnie nie! Tym nie można było sterować! To było jak pożar lasu....Studenci wówczas to była prawdziwa elita. Zaledwie 4% 18-latków robiło wówczas maturę i szło na studia. 3/4 z nich pochodziło z rodzin, gdzie co najmniej ojciec miał studia. A pamiętajmy, że Marx i Mao to były zakazane owoce, więc tym bardziej  nam smakowały. Na złość starym. Imponowało nam, że 3 miliony młodych Chińczyków napędziły porządnego stracha stetryczałym aparatczykom. Ale nie chcieliśmy wiedzieć, że kosztowało to 3 miliony zabitych, setki milionów przesiedlonych, niesłychane koszty społeczne i kulturowe, etc. To wszystko było w gazetach. Myśmy nie czytali gazet. Mieliśmy własne. Ale najważniejszym impulsem do naszej rewolty nie był ani Mao, ani wojna w Wietnamie, jak to było w USA i Francji, lecz wojna siedmiodniowa.

 

 Czyli znowu wracamy do pokolenia rodziców i ich stosunku do żydostwa...

 

Tak, to ciekawe. Badania demoskopijne z tamtego czasu pokazują, jak niemieckie społeczeństwo odcinało się od ideologii nazistowskiej. Podczas gdy starsi uważali, że nazizm był właściwą ideologią, która została błędnie zrealizowana, to młodzi byli jednoznacznie krytyczni wobec nazizmu i akceptowali wszystko, co amerykańskie: muzykę, coca-colę, jeansy, Hollywood i Kenendy’go. Jednak oba pokolenia odrzucały zgodnie w 80% niemieckie odszkodowania dla Żydów. Dlatego ta identyfikacja z Arabami wcale nie była zaskakująca. Nagle niemal wszyscy na uniwersytecie nosili chusty PLO dokoła szyi. Tym razem beze mnie. Osobiście nie lubię niczego dookoła szyi, ale sam temat był mi dość obojętny.Obojętność to zresztą najmocniejsza siła polityczna....

 

Jednak coca-cola, muzyka, hamburgery i jeansy, to było za mało, żeby pokochać USA...W tym też byliście podobni do rodziców.

 

Dzisiaj wydaje się, że propaganda nazistowska opierała się na szaleństwie rasowym, antybolszewizmie, antysemityzmie, antypolonizmie. Ale gdy się czyta pamiętniki Goebbelsa czy Göringa, to tam wieje antyamerykanizmem. Ciągle jest mowa o plutokratach, misz-maszu kulturowym, braku historii etc. To samo mówono nam o USA w domu i w szkole. Myśmy tym przesiąkli. No i gdy wybuchła sprawa My Lai to na plakatach stawialiśmy znak równości między USA i nazistami. To była nasza obsesja. Tymczasem w  My Lai zginęło 516 osób i masakrę zastopował amerykański oficer. Był proces i skazani. Dla nas nie było różnicy. Może jestem pesymistą, ale sądzę, że istnieje coś takiego, jak żądza krwi, która może być trudna do opanowania w grupie. Wtedy błąkaliśmy się po różnych dziwnych ścieżkach i udało nam się w miarę bezboleśnie znaleźć właściwą drogę dzięki temu, że aparat państwowy i struktury demokratyczne okazały się silniejsze. I że rząd Kiesingera-Brandta nie był taki całkiem głupi. Jednak  dziś szokuje mnie, że mogliśmy być tak zaślepieni.

 

 Wtedy odbieraliście to zaślepienie jako „rewolucyjne samoolśnienie”- jak Pan to nazwał.

 

Rewolucyjne samoolśnienie jest w istocie samouprawnieniem. Tzn. nie trzeba trzymać się żadnych norm, co w określonym wieku sprawia frajdę. Ale taka rewolucja, jak nasza była możliwa w kraju zasobnym, z silną opieką socjalną, gdzie ta cała pyszna zabawa odbywała się na koszt podatników. Mogliśmy, szczególnie w Berlinie Zachodnim, otoczeni Murem wyprawiać, co nam się żywnie podobało, bo rząd w Bonn i tak by nas nie podarował Honeckerowi.  To było właśnie decydujące, że cała ta rewolta ze swoimi późniejszymi luksusowymi akcesoriami, jak wolność seksualna, ekologia, feminizm czy ruch gejowski – odbywała się także na koszt zamkniętych za Żelazną Kurtyną części kontynentu europejskiego. Byliśmy rozdokazywaną elitą luksusowej nacji i profitowaliśmy z istnienia Muru. Przyzwyczajenie było tak silne, że przetrwało dziesięciolecia i do dziś wielu ówczesnych rewolucjonistów potrafi się dobrze i wygodnie ustawić.

 

 Ocknięcie przyszło w momencie zjednoczenia, kiedy w Bonn zamknięto kurek z pieniędzmi dla Berlina.

 

To było bolesne i do dziś jest źródłem niechęci moich ex-kolegów pokolenia 68 wobec ludzi ze wschodu. Pracowałem na początku lat 90-tych w dzienniku “Berliner Zeitung“(we wschodniej części Berlina)  i obserwowałem to z bliska: „durni wschodniacy” nie mogli przecież mieć pojęcia, że zachodni komuniści to elita ludzkości. I tu znowu dotykamy brunatnego reliktu – arogancji rasy „nadludzi”. Jestem naprawdę szczęśliwy, że moje dzieci dzisiaj nie mają o czymś takim pojęcia.

 

  Uderzające jest  dla obserwatora z boku, że wy, „pokolenie 68” tak dobrze się między sobą znacie i rozumiecie się wpół słowa, choć widoczna jest wzajemna niechęć. To skutek nie tylko ówczesnej walki , ale i wolnej miłości...Przecież każdy spał z każdym..  

 

Nie każdy, ale wielu…

 

No i 30 lat później był epizod z rządzeniem pod zieloną flagą…

 

Krótki i bez znaczenia.

 

 Jak to bez znaczenia? Przecież wtedy właśnie Niemcy złamały swoją konstytucyjną zasadę nie mieszania się do konfliktów zbrojnych.

 

Mówi Pani o wojnie przeciwko Serbii?

 

 Wtedy też nastąpiło załamanie się stosunków z Polską. Sama wielokroć widziałam polityków niemieckich różnego kalibru traktujących  Polaków z góry, z pobłażliwym uśmieszkiem.

 

Temu pokoleniu brakuje generalnie powagi historycznej i zwykłego taktu. Pod Angelą Merkel jest już lepiej. Fischerowi, a tym bardziej Schröderowi było najzupełniej obojętne, jak odebrane muszą być w Warszawie obłapianki z Putinem. Kohl posiadał ten zasadniczy instynkt, bo dla Kohla dramat II wojny był żywy. Nasze pokolenie nie ma kompletnie wyczucia na te sprawy.

 

Jak powstała zatem ta cała mistyfikacja „rewolucji“ roku 68?

 

Starzy działacze pokolenia 68 są bardzo elokwentni. Zęby zjedli na dialektycznych dyskusjach. Sam to teraz odczuwam ma własnej skórze - spadają na mnie ostre krytyki. Bardzo wielu pracuje w mediach: siedzą w telewizji, w radiu, w gazetach, piszą książki. I jak każda grupa społeczna, która posiada  tzw. wyższe prawo do interpretacji, bronią swojej kolektywnej biografii. No i tak sobie żyją – proszę popatrzeć –po mieszczańsku, przestrzennie, zielono, wygodnie...

 

 

Czyli wynik końcowy tego remanentu wypada na zero?

 

Tak, jak powiedziałem na wstępie – praktycznie nic dobrego nie zdziałaliśmy, ponieważ naszym celem był inny model społeczny- antyparlamentarny. Postawiliśmy pod znakiem zapytania państwowy monopol siły, a przecież wiadomo, że jeżeli ten monopol zostanie podziurawiony, to państwo nie może funkcjonować. Odczułem to sam na Ukrainie, gdzie byłem przed rozpadem ZSRR i kilka lat potem. Przy drugiej wizycie miałem nieodparte wrażenie, że jeśli ktoś mnie ukatrupi  za następnym rogiem, to nikt tego nie zauważy. Czyli nasze cele były kontraproduktywne dla zdrowego państwa. Na szczęście nasze rewolucyjne plany się nie powiodły. Potrzeba nam było jednak przeciętnie co najmniej dziesięciu lat, by każdy samodzielnie, choć z pomocą społeczeństwa mógł z tego się otrząsnąć. To zasługuje na respekt, bo  nie ma wśród nas przestępców, choć nie ma też bohaterów.

 

 A największy sztandar pokolenia 68 – świadomość ekologiczna?

 

 

To też nie jest nasza zasługa, to sobie z czasem dokleiliśmy. Ekologia to zasługa rolników bawarskich, a opór wobec energii atomowej i dyskusje na temat  alternatywnych źródeł energii to z kolei lokalne inicjatywy ludzi, którzy nagle musieli mieszkać na skażonych terenach. Zyskało to na aktualności szczególnie po wypadku w Czernobylu.

 

 

No więc co z tego zostało, co należy celebrować? Czy honor 40 rocznicy ratować mają najlepiej wykształceni taksówkarze w Berlinie i Frankfurcie? Ci, którzy w rewolucyjnym ferworze nie skończyli studiów i poświęcili się pracy organicznej?

 

 

Też już nie. Chyba już są wszyscy na rencie.Taksówkarz to ciężki zawód.

 

 

 

  _______________________________

*Götz Aly: "Unser Kampf 1968 – ein irritierter Blick zurück”(Nasza walka – poirytowany rzut oka wstecz“, S.Fischer 2008

 

Götz Aly (ur.1947)- dziennikarz („taz”, FAZ, „Berliner Zeitung”), historyk okresu NS znany z niezależności naukowej; szereg publikacji książkowych; nagroda im. Heinricha Manna w 2003 r.    "Rzeczpospolita" 31 maja 2008