Tworzenie narodu ukraińskiego

Andrzej Owsiński

Jadąc pociągiem z Przemyśla do Warszawy spotkałem się z ukraińskim młodym małżeństwem ze Zbaraża, jadącym w odwiedziny do krewnych przesiedlonych na Mazury. Nie znali polskiego wobec tego rozmowa była prowadzona w języku ukraińskim. Po pewnym czasie przysiadł się do nas starszy jegomość mówiący po rosyjsku. Okazało się, że pochodzi z Czerniowiec i mieszka tam od czterdziestu lat, a mimo to nie nauczył się ani słowa po ukraińsku.

Wydaje się to dziwne, ale dla Rosjan to normalne, ani za carskich czasów, ani sowieckich, mieszkający na Ukrainie „wielikorusy” nie uznawali za potrzebne opanowanie „małoruskiego” dialektu. Coś tak jakby mieszkający na Mazowszu Wielkopolanin nie uznawał za potrzebne poznanie gwary mazurskiej.

Doszło nawet do takiego paradoksu, że treść traktatu ryskiego w języku ukraińskim (był zawarty odrębnie z Rosją i Ukrainą) musiał napisać delegat polski Leon Wasilewski (ojciec Wandy) bowiem przedstawiciele Ukrainy tego języka nie znali. Zresztą takie zjawisko ciągle istnieje na Ukrainie.

Putin nie jest odosobniony w twierdzeniu, że Rosjanie i Ukraińcy to jeden naród, tylko że oczywiście wyłącznie rosyjski, a język to tylko gwara czy odmiana wielkoruskiego.

Rzeczywiście z odrębnościami narodowymi wschodnich Słowian nie jest tak łatwo jak z zachodnimi. Przybyli do Europy dość późno, żeby mieć czas na wypracowanie różnic pozwalających traktować je jako odrębne narody.

Przybycie Waregów zburzyło organizację plemienną powołując Rusie, czyli coś w rodzaju normandzkich okręgów wojskowych rządzonych przez przedstawicieli panującej dynastii Rurykowiczów wywodzących się od założyciela – Roriga.

Przewodnictwo Rusi suzdalskiej, a szczególnie kijowskiej, dało podstawę do stworzenia państwa „ponadplemiennego”, utrudniając wyodrębnienie narodów. Mogło się to zmienić po podboju mongolskim, ale większość książąt ruskich podporządkowała się najeźdźcom, utrzymując wareski stan posiadania. Oswobodzenie z tatarskiego „Iga” też nie zmieniło podziału na „Rusie”.

Ostatecznie zjednoczone państwo pod wodzą Rusi moskiewskiej nadało nazwę narodowi.

Takich przypadków nazwy narodu od państwa jest więcej, jak choćby Szwajcaria czy Belgia.

Sądząc po dynastycznym pochodzeniu to Ruś moskiewska, od Piotra I upowszechniona grecka nazwa Rosja, jest spadkobiercą Rusi kijowskiej. Stworzyło to podstawę dla roszczeń w stosunku do całej populacji wschodnich Słowian, stąd car Mikołaj II kazał święcić „powrót Lwowa do Rosji” po zdobyciu miasta przez Brusiłowa w I wojnie światowej.

Gdyby Rosja nie przegrała I wojny światowej, to problem ukraiński przestałby istnieć. Cały ówczesny „cywilizowany” świat akceptował carskie stanowisko.

Wobec zwycięstwa niemieckiego na froncie wschodnim została ożywiona sprawa Ukrainy jako odrębnego tworu niemieckiego, służącego zaspakajaniu niemieckich potrzeb na żywność. W końcowej fazie wojny dołączyły do tego austriackie nadzieje na stworzenie ukraińskiej prowincji jako członka austriackiej federacji. Ożyły nadzieje narodu ukraińskiego na stworzenie swego państwa i zostało przy tej okazji dokonane umiędzynarodowienie nazwy Ukraińcy jako nazwy narodu.

Nazwa kraju znana była od dawna, a przynajmniej od powstania Rzeczpospolitej Obojga Narodów, traktująca południowo wschodnie kresy swego państwa jako Ukrainę, czyli ziemie leżące na „okraju” państwa.

Pojęcie „Ukrainiec” nie oznaczało narodowości, ale tylko mieszkańca tego kraju. Przetrwało to do nowoczesnych czasów i sam pamiętam jak ksiądz szambelan Zwoliński z Beresteczka, sam pochodzący z żytomierszczyzny, mówił do mojej Matki, Humanianki: „A Pani też jest Ukrainką”.

Używanie nazwy Rusini w stosunku do ludności Ukrainy, chociaż powszechnie stosowane, było zbyt silnie związane z „Ruskimi” Rosjanami, stąd od nazwy części swojego kraju zamieszkania przybrano pojęcie narodowości ukraińskiej. Odpowiadało to szczególnie Austriakom, walczącym z Rosją o przejęcie dominacji w stosunku do tego narodu.

Wyodrębnienie Ukraińców nie było takie łatwe, język ukraiński istniał tylko w mowie ludu wiejskiego i różnił się znacznie w zależności od lokalizacji.

Podstawy literackiego języka stworzył dopiero Szewczenko i popularności jego poezji wśród różnych odłamów ludności Ukraina zawdzięcza powstanie wspólnego języka zwanego ukraińskim.

Największym problemem narodu był wspólny etos, sięganie do Rusi kijowskiej jest zbyt mocna związane z narodem rosyjskim i służy, między innymi, Putinowi do głoszenia idei „jednego narodu”. Powstania kozackie, a już szczególnie Chmielnickiego, z ogłoszeniem odrębnej państwowości, nie przekonuje nie tylko ze względu na ograniczenie do reprezentacji Kozaków, ale przede wszystkim z powodu zdrady perejasławskiej.