Śmiej Się Pajacu

Śmiej się Pajacu, choć bolejesz niezmiernie. Śmiej się, choć ból przeszywa serce twe.

(Ridi, Pagliaccio, sul tuo amore infranto. Ridi del duol, che t’avvelenail cor.)

"Śmiej się pajacu!" to słowa które przeszły do historii i do dziś funkcjonują w potocznym języku. To jednocześnie synteza treści opery Ruggiera Leoncavalla Pajace.

Tragiczna opowieść o zawiedzionej miłości, zdradzie, zazdrości i przytłaczającej codzienności, z którą trzeba się zmagać mimo przeciwności losu. Każdy z nas może czasem poczuć się tak jak jeden z bohaterów opery - Canio, który musi ukrywać swe emocje pod maską, aby nie zawieść publiczności. Wznieść się na wyżyny fałszu i obłudy, aby w finale odkryć swoje prawdziwe uczucia, które tłumione wybuchają ze zdwojoną siłą i kładą kres miłości niewiernej żony Neddy i jej kochanka Silvia. Canio do końca próbuje zachować swoje sceniczne "ja" i wypuszczając z dłoni zakrwawiony sztylet wypowiada znamienne słowa: "La comedia e finita".

Ruggiero Leoncavallo urodził się w Neapolu, 23 kwietnia 1857 roku. Był synem sędziego (niektóre źródła podają, że komisarza policji), ale od małego jego zainteresowania kręciły się wokół muzyki. Ukończył konserwatorium Św. Piotra w Neapolu (Conservatorio San Pietro a Majella) i podjął pracę jako nauczyciel muzyki. Praca nauczyciela nie sprawiała mu wielkiej przyjemności, dawała jednak utrzymanie.

Leoncavallo marzył o napisaniu wielkiej opery. Pierwsze i kolejne próby nie przyniosły mu żadnego sukcesu. Nikt nie wyraził ani cienia uznania dla jego twórczości. Był zrezygnowany lecz o zaprzestaniu pisania oper nie myślał.

W 1890 roku był świadkiem wielkiego triumfu opery Mascagni'ego „Rycerskość Wieśniacza” (Cavalleria rusticana). Ta opera była pierwszą z rysującego się nowego kierunku – weryzmu. Leoncavallo postanowił napisać operę werystyczną.

Szczęśliwie dla niego, wkrótce mediolański wydawca Edwardo Sonzogno ogłosił konkurs dla młodych twórców na nie wystawioną jeszcze operę. Leoncavallo szybko zabrał się do pracy i przedstawił na konkurs operę Pajace (Pagliacci). Nadszedł wreszcie upragniony sukces – wygrał konkurs.

Libretto było dziełem samego kompozytora. Leoncavallo utrzymywał, że jego ojciec, sędzia, prowadził rozprawę o zabójstwo, które zostało uwiecznione w Pajacach. Nigdy jednak nie przedstawił dokumentów potwierdzających tę wersję (choć twierdził, że takowe posiada), zatem wielu krytyków muzycznych uważa, że Leoncavallo mógł dokonać przeróbki dramatu Catulle Mendesa Żona Tabarina, którego premiera odbyła się w Paryżu w czasie, gdy przebywał tam kompozytor. Stało się to podstawą do wytoczenia zarzutów o plagiat. Obyło się jednak bez żadnych konsekwencji.

Obsada:

Rola Rola w Commedia del’arte Głos

Canio, szef trupy Pajac tenor

Nedda, żona Cania, Colombina, żona Pajaca sopran
kocha Silvia kocha Arlekina

Tonio, głupek Taddeo baryton

Beppe, actor Arlekin, Kochanek Colombiny tenor

Silvio, kochanek Neddy baryton

Treść opery:

Akcja toczy się w pobliżu miasteczka Montalto w Kalabrii,we Włoszech.

Prolog – Podczas grania uwertury podnosi się kurtyna. Spoza drugiej kurtyny wychodzi Tonio ubrany jak postać z komedii dell’arte Taddeo. Zwraca się do publiczności słowami Si può?... Si può?... Signore! Signori! ... Un nido di memorie. Przypomina widzom ,że aktorzy to też ludzie, mają swoje uczucia i przeżycia i to co pokazują to realna historia z ich życia.

Akt I

Trupa odgrywająca tradycyjną commedia dell'arte przyjeźdża do wioski. Canio zapowiada na wieczór przedstawienie pt. "Kłopoty Pajaca". Następnie Canio i Beppo zostają zaproszeni do wiejskiej karczmy, Tonio zdecyduje się zostać, co wieśniacy komentują żartobliwymi podejrzeniami o romans z Neddą. Canio poważnym tonem oznajmia jednak, że wprawdzie w sztukach trupy gra zdradzanego męża, ale w życiu nigdy nie pogodziłby się z niewiernością żony. Zapewnia jednak, że nie podejrzewa ją o zdradę.

Nedda tymczasem oczekuje we wsi swojego kochanka Silvia; po krótkiej chwili strachu przestaje obawiać się męża. Zjawia się Tonio i wyznaje jej miłość, ale Nedda w arogancki sposób wyśmiewa go i odtrąca. Następnie pojawia się Silvio. Namawia Neddę, by uciekła razem z nim po przedstawieniu, na co kobieta się zgadza. Tymczasem Tonio pobiegł do gospody i przyprowadził z powrotem Cania. Kochanek musi uciekać. Nedda woła, że zawsze będzie należała tylko do niego.

Canio usiłuje bez powodzenia zatrzymać uciekającego, po czym żąda, by Nedda wyznała jego tożsamość. Żona odmawia. Atakuje ją nożem, lecz Beppo przypomina mu o rychłym rozpoczęciu przedstawienia i rozbraja. Tonio zapewnia Cania, że w czasie przedstawienia kochanek Neddy na pewno w jakiś sposób zdradzi się. Canio, przebierając się w kostium pajaca, przygotowuje się do odegrania roli komicznej, chociaż jest zrozpaczony i wściekły.

Akt II

Nedda w kostiumie Kolombiny zbiera pieniądze od przychodzących na przedstawienie, dyskretnie ostrzega Silvia przed Caniem. Tłum wieśniaków radośnie wita pojawienie się aktorów.

Na scenie Pajac opuszcza swoją żonę Kolombinę, która oczekuje Arlekina - kochanka. Zamiast niego pojawia się Taddeo i wyznaje bohaterce miłość, bez wzajemności jednak. Wkrótce swoją serenadę zaczyna śpiewać Arlekin i to jego Kolombina wpuszcza do domu. Planują uśpienie Pajaca narkotykiem i wspólną ucieczkę. Nagle wraca jednak Taddeo i ostrzega przed powrotem Pajaca. Arlekin w ostatniej chwili wyskakuje przez okno, żegnany okrzykiem Kolombiny, która zapewnia, że zawsze będzie należała tylko do niego.

Te słowa słyszy Canio, grający rolę Pajaca, i zaczyna tracić kontrolę nad sobą, widząc tragiczne podobieństwo między sytuacją swoją i bohatera. Żąda od Kolombiny wydania kochanka. Nedda ma nadzieję na dalszy ciąg przedstawienia i przypomina mu, że gra rolę, jednak Canio wybucha gniewem (Non! Paglaccio non son!). Tłum, nie zdający sobie sprawy z tego, co dzieje się naprawdę, nagradza ich oklaskami.

Nedda, ponownie pytana o to, kim jest kochanek, nazywa go Arlekinem, po czym przysięga, że nigdy nie zdradzi imienia prawdziwego. Silvio zaczyna przeciskać się ku scenie, lecz Canio zdąża zadać Neddzie śmiertelny cios nożem, po czym zabije także i jej kochanka. "La Commedia è finita!" - woła zrozpaczony.

Premiera opery odbyła się w Mediolanie, w Teatro Dal Verte, 21 maja 1892 roku. Dyrygował Arturo Toscanini. Wystąpili: Adelina Stehle jako Nedda, Fiorello Giraud - Canio, Victor Maurel jako Tonio, and Mario Ancona jako Silvio.

Orkiestra grała w składzie: 2 flety i pikolo, 2 oboje, rożek angielski, 2 klarnety, klarnet basowy, 3 fagoty, 4 rogi, 3 trąbki, 3 puzony, tuba, 2 harfy, kotły, dzwony, cymbały, triangel, glockenspiel, bębny i smyczki.

Pajace odniosły olbrzymi sukces. Publiczność była zachwycona, owacjom nie było końca. Tak dzieje się do dzisiaj.

Okładka pierwszej edycji Pagliacci wydanej przez E. Sonzogno, Mediolan,1892

Leoncavallo chciał pokazać trudny los aktora, który własne cierpienia musi ukrywać pod sceniczną maską komedianta. Stworzył muzykę niezwykle barwną, opartą fragmentami na włoskim folklorze południowych regionów kraju, momentami pełną tragizmu, a niekiedy pulsująca tanecznymi rytmami. Dzięki temu orkiestrowa faktura, w przeciwieństwie do dzieł innych werystów, jest nadzwyczaj zróżnicowana. Stare, barokowe formy taneczne zastąpione zostały scenami o naturalistycznej dramaturgii. Najpiękniejsza a zarazem najpopularniejsza aria - Śmiej się Pajacu - pod względem formalnym i dramatycznym tworzy samodzielną, pełną tragizmu scenę.

Nagranie tej arii przez Enrico Caruso osiągnęło, pierwsze w historii, sprzedaż ponad miliona płyt. Caruso nagrywał ją w 1902, 1904 i 1907 roku.

Enrico Caruso jako Canio.

Pajace są też pierwszą operą, którą nagrano w całości. Miało to miejsce w 1907 roku, a rolę Cania śpiewał tenor z Puerto Rico Antonio Paoli. W 1931 roku opera została w całości sfilmowana, również jako pierwsza opera w historii, przez San Carlo Opera Company.

Najpiękniejsze arie z Pajaców:

Prologue ("Si può? ... Signore! Signori! ... Un nido di memorie") (Tonio)
"Un tal gioco" (Canio)
"Stridono lassu" (Nedda)
"Nedda! Silvio, a quest'ora" (Silvio, Nedda)
"E fra quest'anise...E allor perchè" (Silvio)
"Vesti la giubba" (Canio)
"Ohe! Ohe! Presto!" (Chorus)
"O Colombina" (Beppe)
"No, Pagliaccio non son" (Canio)

Na liście największych oper sporządzanej przez Opera America Pajace zajmują 14 miejsce.

Ruggiero Leoncavallo nigdy nie powtórzył sukcesu Pajaców. W 1893 r. wystawił w Mediolanie Medicich, a w 1896 r. - Chattertona. Czasową sławę przyniósł na nowo rok 1897 i wystawienie Cyganerii, którą jednak wkrótce przyćmiła opera Giacomo Pucciniego oparta na tym samym utworze literackim. Równie nieudane okazały się kolejne dzieła - Zaza z 1900 r., Roland z Berlina z 1904 r. i Cyganie, ukończeni w 1912 r. i przez krótki czas popularni wAnglii. Nieco lepsze były losy niektórych arii z wyżej wymienionych oper - mimo niepowodzenia całości dzieł pojedyncze arie tenorowe z Cyganerii oraz barytonowe z Zazy zdołały przetrwać próbę czasu i są niekiedy wykonywane na koncertach. Jeszcze na dziesięć lat przed śmiercią Leoncavallo usiłował osiągnąć szybki sukces, pisząc operetki niskich lotów, nie ukończył też ostatniej próby napisania opery - Króla Edypa.

Ze względu na ciągłe muzyczne niepowodzenia, Leoncavallo był zmuszony dorabiać pisząc libretta dla innych kompozytorów. Brał m.in. udział w tworzeniu libretta do Manon Lescaut Giacomo Pucciniego i był uważany za drugiego, po Arrigo Boito, wielkiego włoskiego librecistę.

W music boxie cała opera w wykonaniu Orkiestry i Chóru RCA Victor pod dyrekcją Renato Celliniego. Występują: Jussi Björling (Canio), Victoria de Los Angeles (Nedda), Leonard Warren (Tonio), George Cehanovsky (Silvio), Paul Franke, Richard Wright, Robert Merrill (Beppe).