Długi kahalne, czyli chroniczne zadłużenie gmin żydowskich, to zjawisko bez precedensu, charakterystyczne niemal wyłącznie dla Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII i XVIII wieku. W odróżnieniu od innych krajów europejskich, gdzie zadłużenie Żydów miało charakter prywatny lub królewski, w Polsce i na Litwie powstał system instytucjonalnego, zbiorowego zadłużenia całych społeczności żydowskich, wynikający z unikalnych warunków politycznych, społecznych i gospodarczych.
Jak zwykle dołączam podkast audio o tej notce:
Geneza i Charakter Długów Podkast dla słuchowców kliknij Część druga zawierająca wyliczenia długów
Unikalność długów kahalnych wynikała z kilku specyficznych czynników:
- Autonomia kahałów: Tylko w Rzeczypospolitej gminy żydowskie (kahały) miały szeroką autonomię, obejmującą prawo do zbierania podatków, własny samorząd administracyjny i sądowniczy oraz możliwość zaciągania długów z hipoteką na majątku gminy. W Europie Zachodniej Żydzi podlegali bezpośrednio władzy królewskiej lub miejskiej, bez takiej swobody fiskalnej
- Presja podatkowa: Kahały obciążano wysokimi podatkami państwowymi (np. pogłówne, podymne, Subsidium charitativum z 1717 r.), daninami na rzecz Kościoła (np. opłaty za światło dla parafii) oraz opłatami dla właścicieli miast prywatnych. Tak skumulowane obciążenia były niespotykane w innych krajach.
- Koszty wewnętrzne i kryzysy: Kahały utrzymywały infrastrukturę (synagogi, mykwy, cmentarze), płaciły rabinom, wspierały ubogich i nierzadko dawały łapówki urzędnikom. Wojny (np. potop szwedzki) i kryzysy gospodarcze XVII-XVIII wieku pogłębiały problem, zmniejszając dochody przy niezmienionych obciążeniach.
Kluczowi Wierzyciele i Skala Problemu
Głównymi wierzycielami kahałów były instytucje kościelne i zamożni Żydzi:
- Kościół katolicki: Klasztory (franciszkanie, dominikanie, karmelici, bernardyni) i parafie dysponowały kapitałem i chętnie pożyczały na procent. W Europie Zachodniej Kościół unikał takich transakcji z Żydami.
- Bogaci Żydzi: Kupcy, bankierzy i arendarze udzielali pożyczek, zyskując wpływ na decyzje gminy.
- Inni wierzyciele: Szlachta, magnaci lub inne kahały czasem wspierały gminy w potrzebie
Skala zadłużenia była ogromna. W 1764 r. szacowano je na około 6 milionów złotych polskich (złp), co stanowiło 10% rocznych dochodów skarbu państwa. Przeliczając na współczesną wartość (1 złp ≈ 100-150 USD), daje to 600-900 milionów USD. Przykłady:
- Kahał lubelski (1720): 60 000 złp (6-9 mln USD) wobec dominikanów.
- Kahał krakowski (1765): 120 000 złp (12-18 mln USD) u bernardynów i franciszkanów.
- Kahał wileński (1770): 200 000 złp (20-30 mln USD).
Próby Rozwiązań i Ich Nieskuteczność
Próby zaradzenia problemowi były liczne, ale w dużej mierze nieskuteczne:
- Sejmy Żydowskie (Waad Arba Aracot): Koordynowały podatki i długi, ale miały ograniczony wpływ na lokalne kahały.
- Komisje Długów: Powoływane przez władze państwowe (np. Komisja Skarbu Koronnego) badały zadłużenie, lecz ich skuteczność była niska.
- Reforma z 1764 r.: Po likwidacji Sejmu Czterech Ziem państwo przejęło ściąganie Podatku Generalnego, planując konsolidację długów kahałów wobec Kościoła. Plan nie został w pełni zrealizowany
Przyczyny niepowodzeń obejmowały opór wierzycieli, chroniczną niewypłacalność kahałów, słabość władzy kahalnej i strukturalne problemy Rzeczypospolitej.
Konsekwencje Zadłużenia
Długi kahalne miały poważne skutki:
- Dla kahałów: Paraliż finansowy, utrata autonomii, konflikty społeczne. Wysokie podatki ograniczały inwestycje i konsumpcję członków gminy.
- Dla wierzycieli: Stabilny dochód z odsetek, ale też ryzyko niewypłacalności, koszty windykacji i procesy sądowe.
- Dla gospodarki Rzeczypospolitej: Drenaż kapitału, zahamowanie przedsiębiorczości żydowskiej, destabilizacja handlu i podatków.
- Dla społeczeństwa: Pogłębienie antagonizmów między Żydami a Kościołem, utrwalanie stereotypów, konflikty wewnątrz gmin między bogatymi a ubogimi.
Długi Kahalne a Piramidy Finansowe
Długi kahalne bywają porównywane do piramid finansowych (np. schematu Ponziego czy Madoffa) ze względu na mechanizm "kuli śniegowej". Jednak różnice są kluczowe:
- Intencja: Kahały działały pod przymusem ekonomicznym, by przetrwać, nie z zamiarem oszustwa.
- Legalność: Długi kahalne były oparte na legalnych umowach, w przeciwieństwie do nielegalnych piramid.
- Ofiary: Kahały i ich członkowie byli ofiarami systemu, a nie oszustami.
Madoff nie wzorował się na długach kahalnych – jego schemat opierał się na współczesnych piramidach, a historyczne długi kahałów to temat niszowy, nieobecny w jego zeznaniach.
Podsumowanie
Długi kahalne to tragiczny fenomen, wynikający z unikalnego splotu słabości państwa, autonomii kahałów i roli Kościoła jako wierzyciela. Były objawem i czynnikiem kryzysu Rzeczypospolitej, prowadząc do niewypłacalności, utraty majątku i pogłębienia biedy wśród Żydów. Ich badanie opiera się na archiwach klasztornych (np. dominikanów w Lublinie), państwowych (AGAD w Warszawie) i miejskich, a także na pracach historyków takich jak Gershon Hundert czy Adam Kaźmierczyk.
Na koniec warto wynieść taką oto naukę: Obcych przybyszów nie przyjmować w nadmiarze, uprzywilejować, bo skończy się to nieszczęściem dla gości, a gospodarzom przyniesie katastrofę.
Inne tematy w dziale Społeczeństwo
