Jak Polacy Niemcom w mordowaniu pomagali – Stefan Zgliczyński

 

Z kart Jak Polacy Niemcom wyłania się wstrząsający, jednak oparty na materiałach źródłowych obraz, przedstawiający Polaków, którzy z sadystyczną satysfakcją eliminowali swoich (nie)polskich sąsiadów.

Rozdział po rozdziale Zgliczyński nie pozostawia polskiemu czytelnikowi żadnej nadziei – „A może nie było tak źle? A może to wynik komunistycznej propagandy, przecież wrogów Kościoła… A może dzieło obcych sił w kraju, które chcą zdyskredytować Polskę w oczach opinii międzynarodowej?”. Nic bardziej mylnego – Polacy w znacznym stopniu, o czym pisał J. Gross, a czego najbardziej obwiał się polski eseista emigracyjny Jerzy Stempowski, pośrednio przyczynili się do Holokaustu w XX-wiecznej Europie. Polacy, podobnie jak hitlerowskie Niemcy, często nie traktowali Żydów jak współobywateli czy współrodaków – autor podkreśla, że w wyniku nazistowskiej kampanii oraz antysemickich wypowiedzi duchownych Kościoła katolickiego, Polacy, w szczególności chłopi, ludzie wsi, czuli się niemal predestynowani do udziału w Zagładzie. „Dusza polskiego narodu utraciła niewinność owieczki w obliczu wilka” – pisał w Zapiskach dla zjawy wspomniany J. Stempowski, a Zgliczyński powołuje się na diagnozę Zofii Kossak-Szczuckiej (zm. 1968, polska powieściopisarka, uczestniczka ruchu oporu pod kryptonimem Żegota, który w latach 1942-44 pomagał Żydom w gettach): „[…] początkowo zachowanie się chłopów wobec zbrodni popełnionych przez Niemców było ludzkie, logiczne i zrozumiałe. Wyrażało się ono w śpiesznym zajmowaniu opróżnionych przez żydów [tak w oryginale, uwaga moja] placówek […]. Tak było jeszcze w 1941 r. Dzisiaj bestialstwa niemieckie stępiły wrażliwość wsi”[1]. Jednak, co zauważa S. Zgliczyński, coś tu nie gra – pisarka określa, że zajmowanie obcego, zagrabionego przez hitlerowskich Niemców lub Polaków mienia jest „logiczne”, jest „zrozumiałe”, i (co najgorsze) – „ludzkie”. Nie będę wchodzić w moralno-etyczne dywagacje, mam nadzieję, że Z. Kossak-Szczucka posłużyła się ironią dla zobrazowania kondycji człowieka, a dokładnie społeczeństwa polskiego, które pod ochronnym parasolem hitlerowców zgotowało na ziemi piekło „synagodze Szatana” (określenie użyte przez ks. prof. Stanisława Trzeciaka, proboszcza w jednej z warszawskich parafii w dwudziestoleciu międzywojennym, wziął udział w nazistowskiej konferencji zorganizowanej w Erfurcie: „Pozbawienie zatem praw obywatelskich żydów [tak w oryginale] w Polsce jest tylko samoobroną narodu rdzennego, opiera się na wskazaniach Kościoła katolickiego i jest koniecznością państwową”[2]). Podobne wypowiedzi, obojętna postawa przedstawicieli Kościoła, uznawanych wówczas za autorytet moralny i etyczny (szczególnie wśród ludu, najuboższych, analfabetów), poglądy nie tylko o religijnej, ale i biologicznej wyższości narodów nieżydowskich, poczucie bezkarności (a nawet pewność, że nie poniosę żadnej odpowiedzialności karnej za popełnioną zbrodnię; ba, być może nawet zostanę poklepany po ramieniu przez oficera SS i… ujdę z życiem) oraz „ludzka” chciwość to korelacje motywów, które odsłaniają czytelnikowi odpowiedź na pytanie o przyczynach rasowej nienawiści.

 

Po trzecie – Jak Polacy Niemcom  nie jest kolejną książką antypolską. Autor podejmując tak drażliwy, owiany tajemnicą milczenia temat swoich historyczno-eseistycznych poszukiwań, musi się liczyć z najgorszą krytyką, która zapewne wypłynie, o ile już nie tryska gejzerami, z obozów narodowo-nacjonalistycznych. Być może rozprawa Stefana Zgliczyńskiego spowoduje merytoryczną debatę środowisk naukowych o udziale Polaków w Zagładzie i trafi do szerszej opinii publicznej, bowiem Jak Polacy Niemcom jest napisana językiem, który nie wymaga od odbiorcy intelektualnego wysiłku i fachowej znajomości terminologii naukowej. Zgromadzony i rzetelnie opracowany materiał (uwaga, ironia) też polskiego publicysty jest kolejną próbą zmierzenia się z „inną” stroną polskiej historii. Okazuje się, że przez mit Polski Mesjanistycznej i Polski Niewinnej przechodzi szeroka i głęboka rysa – rysa dobrze znana historykom i badaczom antysemityzmu, a już mniej (lub wcale) wśród sokratejskich „szerokich kół”. Autor nie przypisuje Holokaustu na jedno konto zbrodni i nie relatywizuje udziału totalitarnych Niemiec, których ideologia wyższości krwi aryjskiej w ostateczności zaprowadziła powersalską Rzeszę do duchowego bankructwa oraz antysemickiego ludobójstwa. Książka S. Zgliczyńskiego jest o polskim szantażowaniu i wymuszaniu haraczy, o polskim zwyczaju donosicielstwa na brata i siostrę tuż zza płotu czy polskich gwałcicielach oraz mordercach: „Opisy tortur i mordów, jakich dopuściła się ludność polska na swoich współrodakach Żydach, dostępne we wspomnieniach i aktach procesowych, są tak przerażające, że wywołują nieuniknione pytania nie tylko o stan moralny polskiego społeczeństwa, stosunek tegoż do mniejszości żydowskiej – i to nie tylko podczas Holokaustu – ale i o źródła tego niebywałego sadyzmu, satysfakcji i zadowolenia, które towarzyszyły żydobójstwu”[3].

 

Projekt graficzny okładki, którego autorem jest Norbert Strukow, jednoznacznie desygnuje barwy narodowe Polski – dominujący, agresywny czerwony kolor z ociekającą niczym krew gwiazdą Dawida (godłem Izraela) nie pozostawia cienia wątpliwości, że priorytetowym celem autora eseju będzie obalenie mitu polskiej czystości i niewinności. Zarówno  okładka, jak i tytuł, trzeba przyznać, że równie ostry i dosadny, to nie tylko świadoma kontrowersja oraz chwyt marketingowy, ale również forma skłaniająca czytelników do refleksji o roli Polaków w Zagładzie Żydów w I połowie XX wieku oraz próba podjęcia międzypartyjnego oraz światopoglądowego dialogu nt. współczesnego antysemityzmu. Autorowi zależy, aby wiedza historyczna z zakresu niechlubnych kart historii Polski, wyszła do ludzi, stała się „[...] wiedzą powszechną, odkrywaną nie przy okazji wydania kolejnej, »sensacyjnej« książki Grossa, ale obecną chociażby w podręcznikach szkolnych”[4]. Książka Zgliczyńskiego, mimo że napisana przystępnym językiem, nie jest lekturą łatwą w odbiorze – ci, którzy usilnie będą w niej szukać oskarżenia całego Narodu Polskiego o zbrodnie nazistowskie, muszą się liczyć z rozczarowaniem. Jak Polacy Niemcom powstała również z myślą o los polskiego patriotyzmu, który nie powinien być kojarzony z nacjonalizmem i innymi „izmami”. Tak sam autor odpowiada sobie na pytanie, po co napisał książkę: „Po co? Głównie po to, aby odebrać śmiercionośną broń ideologiczną polskim nacjonalistom, którzy w parlamencie, mediach głównego nurtu i kościołach cynicznie, wbrew faktom i zdrowemu rozsądkowi, lansując mit czystości i niewinności Polski i Polaków, usiłują zmienić Polskę w szowinistyczny skansen […], wrogi naszym sąsiadom, niechętny jakimkolwiek zmianom kulturowym i obyczajowym, z zamieszkującym go narodem Polaków katolików, którzy wszędzie wietrzą antypolskie spiski i intrygi”[5]. To przywilej, ba, obowiązek demokratycznego społeczeństwa, które potrafi stawić czoła choćby najciemniejszym stronom własnej historii, żeby w przyszłości uniknąć podobnych błędów. Autor, co trzeba podkreślić, nie porównuje zbrodni nazistowskich Niemiec z polskimi, niestety dość częstymi przypadkami jawnego i agresywnego antysemityzmu: […] po pierwsze nieporównywalna jest skala i okoliczności, a po drugie Polacy, podobnie jak Żydzi, byli ofiarami zbrodniczej ideologii narodowego socjalizmu”[6].

 

Na książkę S. Zgliczyńskiego można również spojrzeć bardziej uniwersalnie, niezależnie od rasy i pochodzenia. Autor, chcąc nie chcąc, napisał po części naukowy, po części eseistyczny traktat o fenomenie zła i ukazał człowieka, który w obliczu zagrożenia, w wyniku określonego determinizmu środowiskowego i kulturowego jest skłonny odsłonić najbardziej mroczną stronę, zdawałoby się, że ludzkiej (w znaczeniu: dobrej) natury. To pesymistyczny obraz człowieka plastycznego, często dwulicowego, afirmującego wygodną i użyteczną moralność w zależności od potrzeb oraz sytuacji. To nie jest lektura z happy endem, jednak taki czytelnik może sobie dopisać – z przestrogą, że historia lubi się powtarzać.

„Niech mię pan puści, co panu szkodzi, że będę żył”[7].

 

Autor:

Mariusz Rakoski

AR[e]TE

Literatura – Filozofia – Kultura

Opracował, Edit, zdjęcia: Eternity

 

 

[1] Zgliczyński S., Jak Polacy Niemcom Żydów mordować pomagali, Wydaw. Czarna Owca, Warszawa 2013, s. 157. [2] Czech M., We krwi mają nienawiść do chrześcijaństwa, „Gazeta Wyborcza” 2008, nr z 2 lutego [artykuł dostępny również na stronie Stowarzyszenia Przeciw Antysemityzmowi i Ksenofobii "Otwarta Rzeczpospolita", www.otwarta.org [dostęp z 27 marca 2013]. [3] Zgliczyński S., Jak Polacy Niemcom, op. cit., s. 159. [4] Ze wstępu autora, op. cit., s. 8. [5] Tamże, s. 8-9. [6] Tamże, s. 12. [7] „Tak prosił – bezskutecznie – 6-letni żydowski chłopiec, Fromuś, polskiego chłopa, który po złapaniu odwoził go na posterunek żandarmerii, na rozstrzelanie” – wyjaśnienie podaję za S. Zgliczyńskim, op. cit., s. 157.