Święto Świateł - Chanuka

Zgodnie z wczorajszą zapowiedzią, chociaż nieco wcześniej, zamieszczamy notkę o Chanuce - żydowskim Święcie Świateł. Dla skrócenia opisu święta tekst ten jest kompilacją fragmentów kilku tekstów zamieszczonych na www.fzp.net.pl oraz the614thcs.com.

W środę, 1 grudnia wieczorem zaczyna się święto Chanuka (Święto Świateł).

Chanuka jest wesołym, radosnym świętem. Upamiętnia ona cud, jaki wydarzył się w Świątyni Jerozolimskiej podczas powstania żydowskiego pod wodzą Hasmoneuszy-Machabeuszy, skierowanego przeciw Grekom, za czasów panowania Antiocha IV Epifanesa - w połowie II wieku p.n.e.

Gdy religijni Żydzi odzyskali Świątynię, przejętą przez Greków i shellenizowanych Żydów, okazało się, że zapas oliwy do świątynnej menory wystarczy zaledwie na jeden dzień. Do uzyskania nowego zapasu specjalnej oliwy potrzebne było osiem dni. Cud polegał na tym, że znaleziona oliwa paliła się całe osiem dni, mimo że było jej tak mało.

Dlatego, na pamiątkę tego wydarzenia 25 dnia miesiąca kislew Żydzi zapalają pierwsze chanukowe światło i tak przez osiem dni - dodając każdego dnia kolejne światło (świecę lub lampkę oliwną).

Chanukowy świecznik (chanukija) powinien być ustawiany tak (np. na parapecie okna), aby był widziany przez przechodniów. Chodzi o "głoszenie światu" chanukowego cudu. Aby cel ten został właściwie spełniony, świateł chanukowego świecznika nie wolno wykorzystywać do innych celów (np. nie wolno przy nim czytać, albo czegokolwiek nim oświetlać).

Chanuka jest świętem żydowskim, które we współczesnym zachodnim świecie zyskuje na znaczeniu poprzez swoje kalendarzowe sąsiedztwo z chrześcijańskimi Świętami Bożego Narodzenia. Dawniej na przykład nie istniał zwyczaj dawania dzieciom prezentów na Chanukę. Prezenty dawało się na Purim. Obecnie dzieci coraz częściej dostają chanukowe prezenty w każdy dzień z ośmiu dni Chanuki, po zapaleniu kolejnej chanukowej świecy lub lampki.

(Fotografia za: www.goldenline.pl/forum/1354458/chanuka/s/1)

Głębsze znaczenie tego święta dotyczy przełomowego momentu w historii świata zachodniego. Jest to bowiem święto upamiętniające ocalenie judaizmu, a więc pierwszej i wówczas jedynej religii monoteistycznej, opartej na podstawach etycznych.

Skracając dość skomplikowaną historię: tolerancyjni władcy greccy zezwalali podbitym ludom na kontynuowanie lokalnych kultów. Jednak judaizm wyznawany przez Żydów - jedynych etycznych monoteistów tamtych czasów - stanowił wyjątek. Po śmierci Aleksandra Wielkiego w 320 roku p.n.e. imperium zostało podzielone i oddane pod kontrolę jego generałów. Władzę nad Syrią i Palestyną przejęła dynastia Seleucydów. Ci, w odróżnieniu od Aleksandra, narzucili mieszkańcom tych ziem kulturę grecką. Władze greckie okupujące obszar starożytnego Izraela rozpoczęły bezwzględną i krwawą kampanię przeciwko religii, która twierdziła, że istnieje jeden, niewidzialny i niematerialny Bóg całej ludzkości. Już sam fakt, że Bóg jest niewidzialny, wywoływał przerażenie u Greków. Greckie wierzenia składały hołd widzialnej Naturze. Bóg Izraela, czyli znajdujący się poza Naturą twórca tej Natury, był niepojętą abstrakcją, która wzbudzała lęk i nienawiść. A stąd już krok do oskarżeń o czary, o rzucanie klątw i zadawanie uroków, trucicielstwo i potajemne rytuały. Antyjudaistyczna propaganda Greków oskarżyła Żydów właśnie wtedy - po raz pierwszy w historii - o mord rytualny. Zaczęły się prześladowania. Zabroniono np. rytuału obrzezania i żydowscy rodzice, którzy łamali ten zakaz, poddawani byli publicznym egzekucjom wraz z dziećmi. Śmiercią karane było również najpierw posiadanie Tory, a później wyznawanie w jakikolwiek sposób judaizmu. Świątynia Jerozolimska została zbezczeszczona. Na ołtarzu świątynnym, na rozkaz króla Antiocha, składano świnie, aby ołtarz ten sprofanować. Ostatecznie Świątynia została przekształcona na rozkaz władz greckich w miejsce kultu Zeusa.

Odpowiedzią na tak agresywną hellenizację i prześladowania było powstanie żydowskie skierowane przeciw Grekom, któremu przewodził kapłan Matatiachu i jego pięciu synów. Później dowództwo nad powstaniem przejął jeden z nich - Juda zwany Machabeuszem. Od jego imienia powstańcy nazywani byli Machabeuszami. W 165 roku p.n.e. Żydzi wyparli Greków z Palestyny. Wolność religijna została przywrócona. Świątynia jerozolimska, którą król Antioch IV przemienił na miejsce kultu greckiego, została rytualnie oczyszczona i na nowo poświęcona.

Historyczne znaczenie powstania trudno przecenić. Była to przecież - zakończona sukcesem - rewolta nie tylko w obronie niepodległości i tradycji, ale przede wszystkim w obronie monoteizmu.

Szczególnie że kultura grecka stanowiła, pod wieloma aspektami, dokładne przeciwieństwo kultury żydowskiej. Gdyby postarać się ująć tę archetypową opozycję – trwającą przez tysiąclecia do dziś – w jednym zdaniu, trzeba by było przywołać znane stwierdzenie: „Dla Greków piękno było świętością. Dla Żydów świętość była pięknem”. Grecy mordowali kalekie i brzydkie dzieci (akceptował ten zwyczaj Platon, popierał Arystoteles), podczas gdy Żydzi głosili, że każdy człowiek, nawet najbardziej kaleki i brzydki, jest stworzony „celem Elokim„, czyli na podobieństwo Boga - a precyzyjnie - "według istoty Boga", a więc jego życie uzyskuje od Boga świętość i ma - w efekcie - nieskończoną wartość. Politeizm grecki kształtował bogów wedle wizerunku ludzi, podczas gdy judaizm starał się kształtować ludzi według wizerunku Boga.

Gdyby powstanie nie wybuchło i nie zwyciężyło - judaizm najprawdopodobniej przestałby istnieć, Żydzi poddani zostaliby hellenizacji tak, jak inne ludy tamtego rejonu, z powierzchni Ziemi zniknąłby jedyny ośrodek monoteizmu i - mamy podstawy przypuszczać - losy całego świata potoczyłyby się inaczej.

Zwłaszcza, gdy weźmiemy pod uwagę fakt, iż z ocalonego wówczas judaizmu narodziły się w ciągu następnych stuleci wielkie religie monoteistyczne (chrześcijaństwo i islam), kształtujące historię ludzkości (przede wszystkim w obszarze świata zachodniego) przez ostatnie 2 tysiące lat.

Chanuka jest więc także świętem ocalenia samej idei etycznego monoteizmu i w tym sensie wykracza swoim znaczeniem poza świat wyłącznie żydowski.


Trzy nazwy związane ze świętem Chanuka, które warto zapamiętać:

Chanukija - czyli świecznik chanukowy. Ma on dziewięć ramion - na końcu każdego z nich znajduje się pojemnik na olej lub na świecę. Ramion jest aż dziewięć, ponieważ osiem reprezentuje osiem dni święta, a dziewiąte spełnia ważną rolę pomocniczą i nazywa się szamasz (sługa). Jednak ponieważ jest to rola pomocnicza - światło szamaszu nie jest uważane za "oficjalne" światło menory.

Przez osiem dni zapala się kolejne światła chanukiji zaczynając od jednej świecy pierwszego dnia, kolejno dodaje się jedną więcej, aż do zapalenia wszystkich ośmiu ostatniego - ósmego dnia.

Latkes, czyli placki ziemniaczane są z pewnością najbardziej tradycyjnym i ulubionym daniem na Chanukę, jakkolwiek w Izraelu równie popularne są pączki (ponczkes w jidysz). To, co jest dla nich wspólne, to oczywiście olej. Zarówno placki ziemniaczane jak i pączki smaży się na oleju, a przecież cud chanukowy dotyczył właśnie oleju, którego wystarczyło na osiem dni. W Izraelu najbardziej popularnym przysmakiem chanukowym jest sufganija (sufganijot w liczbie mnogiej) - pączki nadziewane konfiturami, dżemem lub marmoladą i posypane cukrem pudrem. Jakkolwiek placki ziemniaczane są podawane w Izraelu w czasie Chanuki, to jednak popularność sufganijot jest coraz większa.

(Przepisy na latkes oraz inne dania kuchni chanukowej podaliśmy w poprzedniej notce: fzp.salon24.pl/254011,dzisiaj-sledzimy-losy-sledzi)

Drejdel (jidysz) (po hebrajsku sewiwon), to czteroboczny bączek z pojedynczą literą hebrajską po każdej stronie. Gra w drejdel jest tradycyjną rozrywką w święto Chanuka w kręgu rodziny i znajomych. W okresie prześladowania religii żydowskiej przez Greków, gdy Żydzi zbierali się na Szabat albo na uroczystość obrzezania, grano w drejdel, aby upozorować przed okupantami, że to gra hazardowa jest powodem spotkania.

(Fotografia za: www.jewishbazaar.com/turquoise-royal-blue-tan-gold-dreidel.htm)
 

Przed powstaniem państwa Izrael w roku 1948 na wszystkich drejdlach znajdowały się litery nun, gimel, hej i szin, które są pierwszymi literami słów w zdaniu: "nes gadol haja szam" ("wielki cud stał się tam"). Dziś w Izraelu na drejdlu znajdują się litery nun, gimel, hej, pej, które są pierwszymi literami słów w zdaniu: "nes gadol haja po" ("wielki cud stał się tu").