Ś. † P. prof. Stefan Kurowski (1923 † 24 VIII 2011)

Czy był najwybitniejszym polskim ekonomistą lat powojennych, tego ocenić nie potrafię, ale na pewno jest wśród tych najlepszych najniesłuszniej zapominanym.

Przez niemal 30 lat miałem zaszczyt spotykać prof. Kurowskiego w redakcjach „Głosu” i „Wiadomości Dnia”, w Ośrodku Badań Społecznych mazowieckiej „Solidarności”, na posiedzeniach Komisji Krajowej „Solidarności”, w zespole doradców Premiera, w sejmowych korytarzach i w Jego warszawskiej pracowni…

Z noty biograficznej w Wikipedii leniwy student dowie się o nim jedynie:

- że przez trzy lata (1963-1966) PZPR wstrzymywała nadanie przyznanej mu już habilitacji, ale nie dowie się, dlaczego (w rozprawie habilitacyjnej wykazał, że państwa komunistyczne nie wygrają rywalizacji gospodarczej z państwami kapitalistycznymi),

- że przez 9 lat (1940-1949) pracował jako kolejarz, ale nie o tym, że po 1989 roku był dwukrotnie zgłaszany przez posłów prawicy jako kandydat na członka Rady Polityki Pieniężnej (w 2003 i w 2004 roku),nie o tym, z jakim skutkiem – tu link do omówienia, a tu linki do wyników głosowań w komisjach sejmowych (2003, 2004) oraz na posiedzeniach Sejmu (2003, 2004a, 2004b) –i nie o tym co wtedy mówił,

- że od sierpnia 1980 roku doradzał Międzyzakładowemu Komitetowi Solidarności w Stoczni Gdańskiej a potem władzom „Solidarności”, ale już nie o tym, co doradzał i że nie pod rękę Tadeuszem Mazowieckim i Bronisławem Geremkiem,

- że w 1981 roku zakładał Kluby Służby Niepodległości, ale już nie o tym, że w tym samym roku opracowywał dla „Solidarności” alternatywne programy wyprowadzenia Polski z kryzysu,

- jakie książki napisał (ich uzupełniony wykaz poniżej), ale nie dowie się, co w nich napisał.

Był ekonomistą, ale z tych ekonomistów, którzy śmiało i twórczo zapuszczają się w obszary szeroko rozumianej polityki, demografii, urbanistyki… Wyrazistość poglądów i ostrość polemicznych filipik łagodził ujmującym obejściem i ciętym poczuciem humoru.

Nie piszę tu rzeczy nowych. Niemal wszystko to i sporo więcej napisano rok temu o prof. Kurowskim w pośmiertnych artykułach wspomnieniowych a nieco wcześniej w jego wywiadach prasowych (publikowanych ostatnio głównie w „Naszym Dzienniku”, którego archiwum internetowe jakiś czas temu przeżyło małą rewolucję, więc niełatwo dobrać się do tych tekstów bez wycieczki do biblioteki).

Zostały mi po Nim dwie książki, garść wspomnień i sporo rozproszonych tekstów, do których lubię wracać. Tu tylko dwa z nich. Reszta w bibliotekach.

Żądanie wolnych wyborów
(11 VIII 1981, przemówienie na posiedzeniu KKP NSZZ „Solidarność”)

(…) Trzeba zrozumieć, że aby zmienić politykę państwa, należy sformułować wyraźne i konkretne postulaty w dziedzinie politycznej.

Takim postulatem jest żądanie wolnych wyborów nie tylko do Rad Narodowych, ale również do Sejmu – tego najwyższego samorządu naszego narodu. Dalibyśmy dowód małego ducha, ciasnego umysłu i swoistego kramarstwa związkowego, gdybyśmy w obecnej sytuacji, gdy mamy taką siłę i poparcie społeczeństwa w tej sprawie, wyrzekli się postawienia [jej] na porządku dziennym naszych działań. Oczywiście nie jestem za tym, żeby to robić w formie awanturniczej. Oczywiście nie jestem za tym, żeby organizować w tej sprawie nowe marsze czy strajki, jednak trzeba wyraźnie wyraźnie przedstawić to w programie naszego Związku. Jest w ogóle niezrozumiałe, gdy niektórzy ludzie wkładają tyle energii w walkę o samorząd w fabryce, a tak skwapliwie odżegnują się, gdy chodzi o samorząd w Kraju.

Wczoraj wieczorem na Prezydium [Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność”] ktoś powiedział, że stawianie tej sprawy to zbrodnia stanu. Jest to oczywiście stawianie sprawy na głowie. Przypomnijmy sobie, że ci sami ludzie, których cenię osobiście za ich wkład w pracę związkową, w sierpniu ubiegłego roku, mówili to samo o idei wolnych związków zawodowych a później, we wrześniu, występowali przeciw organizowaniu jednego związku zawodowego w skali kraju. Argumenty ich były podobne jak dziś. A Związek mamy… (…)

[„Wiadomości Dnia” nr 167, 13 VIII 1981, str. 2.]

Chcemy istnieć jako naród także w roku 3000
(1977-2001, fragmenty książki „Ludność w historii i polityce”)

(…) Narody nie różnią się ekonomiczną lub techniczną stroną produkcji samochodów czy usług hotelarskich, natomiast różnią się kulturą nagromadzoną w przeszłości i kulturą wytwarzaną dziś. Naród podtrzymuje swoją odrębną osobowość tak długo, jak długo zdoła w każdym pokoleniu przejmować i asymilować swą kulturę narodową nagromadzoną w przeszłości i dodawać do niej nowe wartości, tak by była ona ciągle żywa. Otóż to ciągłe podtrzymywanie i odnawianie narodowej odrębności wymaga takiej liczebności, która daje to, co można by nazwać głębią masy narodowej. Potrzeba tej głębi masy narodowej występuje najwyraźniej we wszystkich produktach języka. Otóż próg liczebności zapewniający głębię masy narodowej we współczesnym świecie podnosi się. (…)

Można wskazać na przykłady narodów historycznych, które wskutek losów dziejowych stały się tak mało liczebne, że straciły głębię masy narodowej, stały się przenikalne dla wpływów zewnętrznych. Co więcej, wskutek tej sytuacji przynależność do tego narodu dla poszczególnych jego członków stała się ograniczeniem, które trzeba było przezwyciężyć, aby zaawansować do większej wspólnoty narodowej o żywej kulturze. Oczywiście, narody takie są na drodze do zniknięcia.

Można jednak zapytać , czy jest słuszne, by dążyć do podtrzymania odrębności narodowej, czy nie należy przyspieszać raczej procesów unifikacyjnych, tworzących kulturę globalną. Otóż nie. (…)

Odrębność narodowa to niepodważalna wartość. Chcemy ją zachować, aby tożsamość naszej zbiorowej osobowości przenieść w najdalszą przyszłość. W tym celu musimy być dostatecznie liczni. Dlatego też musimy – w ocenie procesów demograficznych w naszym kraju – przyjąć postawę pronatalistyczną i uznać, że dobrze jest, gdy ludność umiarkowanie wzrasta, źle natomiast, gdy wzrost ten ulega zahamowaniu.

Analiza obecnej sytuacji ludnościowej wykazała, że rozwój ludności nie będzie się dokonywał w trybie dotychczasowym, spontanicznie. Czynniki ekstensywne, które taki rozwój umożliwiały uległy w Polsce wyczerpaniu. Toteż obecnie dla zapewnienia dalszego, koniecznego rozwoju demograficznego konieczna będzie odpowiednia polityka państwa. (…)

Deficyt mieszkań i niskie płace realne zmuszające do nadmiernej aktywności zawodowej kobiet stanowią obecnie główną barierę ekonomiczną dla zwiększenia dynamiki demograficznej w Polsce. (…) państwo – jeśli chce prowadzić rzeczywiście politykę ludnościową pronatalistyczną – musi się zdecydować na korektę dotychczasowego podziału dochodu narodowego, przez zwiększenie w nim funduszu populacyjnego. Należ zdać sobie sprawę, że upowszechnienie świadomego rodzicielstwa sprawiło, iż rodzina w swej funkcji reprodukcji biologicznej wyzwala się spod wyłącznego dotychczas panowania praw biologicznych i uzyskuje wobec nich autonomię. Powołanie do życia nowych ludzi staje się więc sprawą wyboru. W tej sytuacji podnoszą się społecznie niezbędne wymagania w zakresie funduszu populacyjnego, zdolnego skłonić rodziny do dokonania wyboru pronatalistycznego. A więc wskutek uzyskania pewnej autonomii wobec praw biologii proces reprodukcji ludności staje się społecznie bardziej kosztowny. (…)

Społeczeństwo musi się zdobyć na to, by zapłacić podwyższoną cenę swej reprodukcji biologicznej i wygospodarować fundusz populacyjny wystarczający do skłonienia rodzin by podejmowały swobodne decyzje prokreacyjne.

Sam fundusz populacyjny nie wystarcza jednak. (...) w zakres polityki pronatalistycznej musi wchodzić kształtowanie odpowiednich postaw i tworzenie takiego układu wartości, w którym posiadanie dzieci będzie oceniane dodatnio. Tego nie uda się osiągnąć przez powoływanie się na to, że gospodarce potrzebna jest siła robocza. Nikt nie będzie rodził tylko dlatego, żeby był dostatek siły roboczej.

Chcąc zachęcić rodziny do świadomej prokreacji, musimy ludziom przypomnieć, że są narodem i że jako naród chcemy istnieć nie tylko za 30 lat, ale również i w roku 3000.

[ss. 132-135.]

Wykaz książek prof. Stefana Kurowskiego
w zbiorach Biblioteki Narodowej:

1957

Szkice optymistyczne: Artykuły z lat 1954-1956.
- Warszawa: Pax. 384 s.

1959

Sezonowość budownictwa w Polsce; Polska Akademia Nauk. Zakład Nauk Ekonomicznych.
- Warszawa: Polskie Wydawnictwa Gospodarcze. 216 s.

1963

Historyczny proces wzrostu gospodarczego: analiza trendów sekularnych na podstawie produkcji żelaza i stali; Zakład Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk.
-Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 444 s.

1976

Funkcjonowanie instytucji prawnych w jednostkach inicjujących - WOG: sprawozdanie z wyników badań/ oprac. Stefan Kurowski; przy oprac. wyników badań brali udział Cezary Kosikowski, Zdzisław Niedbała, Lechosław Stępniak; Instytut Państwa i Prawa (b. Instytut Nauk Prawnych) Polskiej Akademii Nauk, Zespół Badania Instytucji Prawnych w Gospodarce Narodowej.
- Warszawa: IPiP PAN. 92 s.

1979

Doktrynalne uwarunkowania kryzysu gospodarczego w PRL:Referat wygłoszony na konferencji Polskiego Towarzystwa Socjologicznego nt. "Socjologiczne i ekonomiczne problemy gospodarki planowej" w dniu 12.V.1979 w Sali Lustrzanej Pałacu Staszica w Warszawie.
- Warszawa: [s.n.]. 13 s.

1980

Doktrynalne uwarunkowania kryzysu gospodarczego w PRL:Referat wygłoszony na konferencji Polskiego Towarzystwa Socjologicznego nt. "Socjologiczne i ekonomiczne problemy gospodarki planowej" w dniu 12.V.1979 w Sali Lustrzanej Pałacu Staszica w Warszawie.
- Wrocław: "Wyzwolenie". 28 s.
- Wrocław: Kooperatywa Wydawnicza "Wyzwolenie". 18 k.
- Warszawa: [Biblioteka Literacka i Historyczna]. 16 s.

Ludność w historii i polityce
- Warszawa: Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych. 157 s.

Przyczynek do programu NSZZ: wersja wstępna[maszynopis powielany]
- [S.l. : s.n.]. 5 k.

1981

Doktrynalne uwarunkowania kryzysu gospodarczego PRL:Referat wygłoszony na konferencji Polskiego Towarzystwa Socjologicznego nt. "Socjologiczne i ekonomiczne problemy gospodarki planowej" w dniu 12.V.1979 w Sali Lustrzanej Pałacu Staszica w Warszawie
- Łódź: Wydawnictwo Propozycji i Dyskusji. 12 s.
- Gdynia : KZ NSZZ "Solidarność" przy WSM. 21 s. [Seria: Zeszyty Problemowe / Komisja Zakładowa NSZZ "Solidarność" przy Wyższej Szkole Morskiej w Gdyni]
- [Kraków]: NIW. 15 s. [Przedr. z Warszawa : Biblioteka Literacka i Historyczna, 1980]. 15 s.

Obszary zainteresowań i przesłanki wyboru. Seria: Zeszyty OBS / Ośrodek Badań Społecznych; [nr] 1. Zawiera referaty - wygłoszone przez S. Kurowskiego na seminarium nauk. w Gdańsku w dniu 4.XI.1980 oraz przez S. Kawalca na ogólnopolskiej sesji na temat realizacji umów społecznych, Wrocław 14-15.II.1981 r.
- [Warszawa]: NSZZ "Solidarność". Region Mazowsze. Ośrodek Badań Społecznych. 36 s.

Struktura społeczna a rewolucja naukowo-informatyczna [PRL]: teoria krato sów
- Warszawa: BLiH. 34 s.

Struktura społeczna a rewolucja naukowo-informatyczna: (teoria kratyzmu); Doktrynalne uwarunkowania obecnego kryzysu gospodarczego PRL. Seria:Biblioteka "Aspektu"
- Warszawa: Wydaw. im. Konstytucji 3 Maja. 58 s.

Taktyka i strategia "Solidarności" na obecnym etapie:Odczyt wygłoszony 13.02.81 w Zakładowym Domu Kultury "Belma".
- Bydgoszcz: MKZ NSZZ "Solidarność". 15 s.

Wstęp do programu i założenia ideowe : propozycje dla NSZZ "Solidarność" / oprac. Stefan Kurowski.Seria:Zeszyty OBS / Ośrodek Badań Społecznych; [nr] 2
- [Warszawa]: NSZZ "Solidarność". Region Mazowsze, Ośrodek Badań Społecznych. 10 s.

Wstęp do programu i założenia ideowe - propozycje dla NSZZ "Solidarność"
- Bydgoszcz: MKZ NSZZ "Solidarność". 17 s.

Wyjście z kryzysu - program alternatywny
- [S. l.]: Ośrodek Badań Społecznych NSZZ "Solidarność". Region Mazowsze. 8 s.

1983

Różnicowanie się i nowe podziały światowej przestrzeni społeczno-gospodarczej : opracowanie zbiorowe / pod red. MarcinaRościszewskiego; aut. Barbara Ignaczak, Stefan Kurowski, Piotr Szeliga ; Polska Akademia Nauk. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. Seria:Prace Geograficzne - Polska Akademia Nauk. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania; nr 144
- Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 96 s.

Teoria kratosów
- Warszawa: "Liberta". 32 s.

1985

Doktrynalne uwarunkowania kryzysu gospodarczego w PRL:Referat wygłoszony na konferencji Polskiego Towarzystwa Socjologicznego nt. "Socjologiczne i ekonomiczne problemy gospodarki planowej" w dniu 12.V.1979 w Sali Lustrzanej Pałacu Staszica w Warszawie.
- Wrocław: Rada Oświaty Niezależnej Region Dolny Śląsk [Seria:Biblioteczka Ucznia; z. 4.]. 27 s.
- Wrocław : Rada Oświaty Niezależnej Region Dolny Śląsk. 27 s.
- Wrocław: [s.n.]. 27 s.

Od Sierpnia do Grudnia:Zeszyt Centrum Dokumentacji i Analiz NSZZ "Solidarność"; [nr] 6
- Warszawa : "Głos", 1985. 133 s.

1986

Doktrynalne uwarunkowania kryzysu gospodarczego w PRL:Referat wygłoszony na konferencji Polskiego Towarzystwa Socjologicznego nt. "Socjologiczne i ekonomiczne problemy gospodarki planowej" w dniu 12.V.1979 w Sali Lustrzanej Pałacu Staszica w Warszawie.
- Wrocław: Vist [Seria: Biblioteczka Ucznia; z. 4]. Wyd. 4, 27 s.

Reforma gospodarcza w PRL: trzecie podejście/ Hieronim Janczak [pseud.].
- Warszawa: "CDN". 60 s.

1987

Warszawa na tle stolic Europy; Katolicki Uniwersytet Lubelski. Wydział Nauk Społecznych.
- Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL. 403 s.

1990

Polityka gospodarcza PRL: ujęcie modelowe, cele, zasady metody: analiza krytyczna
- Warszawa: "Editions Spotkania". 351 s.

1994

Nad ekonomią polityczną: rozprawy naukowe z lat 1955-1980. Cz. 1; [Prywatna Wyższa Szkoła Handlowa w Warszawie].
- Warszawa: First Business College = Prywatne Policealne Studium Handlowe. 301 s.

1996

Nad ekonomią polityczną: rozprawy naukowe z lat 1955-1980. Cz. 2
- Warszawa; [Komorów]: "Antyk". 336 s.

Zróżnicowanie przestrzenne gospodarki polskiej w latach 1974 i 1989
-Warszawa: Centralny Urząd Planowania, 1996. 282 s.

1997

Zróżnicowanie przestrzenne gospodarki polskiej w 1974 i 1989 roku.Seria:Prace Wydziału Nauk Społecznych / Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego; [nr] 45
- Lublin: TN KUL. Wydaw. 237 s.

2001

Ludność w historii i polityce
- [Warszawa: "Maron"]: nakł. autora, cop. 2001. 146 s.

Od Października do Sierpnia: moje ćwierć wieku dyskusji o gospodarce; Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych.
- Warszawa: "Elipsa". 383 s.