Aleksander Kopiński z „Czterdziestu i Czterech” napisał ostatnio o Cezarym Michalskim i Dariuszu Karłowiczu, jako o wyznawcach tego samego mitu dotyczącego natury polskiego społeczeństwa. Obaj mianowicie – powiada – hołdują przekonaniu, że jest ono „zachowawcze”, czy też „oporne” wobec wszelkich zewnętrznych ruchów i idei modernizacyjnych – czy będzie to pozytywizm, endecja, liberalizm, czy socjalizm. Różni ich to jedynie, że Karłowicz konstatuje ten fakt z triumfem, a Michalski z pozycji zawiedzionych postępowych nadziei. Pierwszy, jako wyraz wierności Polaków swoim tradycjom, drugi jako fenomen kraju, w którym „idee nie mają konsekwencji”. Wizja ta – podsumowuje Kopiński – jest tylko ideologicznym konstruktem, służącym jej głosicielom do samookreślania się i ukształtowania politycznego konfliktu. Nie ma ona nic wspólnego z rzeczywistością, bo w Polsce:
tak jak wszędzie, jak najbardziej i stale zachodzą zmiany, w ostatnich 20 latach szczególnie intensywne. I to zmiany kształtowane zarówno pod wpływem modernizatorów liberalnych (choćby w sferze obyczajowej idące po myśli środowiska “KP”), jak konserwatywnych (tu kłania się niewątpliwy wpływ na atmosferę społeczną “polityki historycznej”, promowanej zwłaszcza przez środowisko “TP”), chociaż nigdy ściśle zgodnie z projektami którychkolwiek.
Spostrzeżenie Kopińskiego jest bardzo istotne nie tylko, jako demaskacja diagnoz Michalskiego i Karłowicza (lepszym, bardziej konsekwentnym od Karłowicza przykładem, chociaż nie mam pod ręką cytatu, byłaby moim zdaniem „Fronda” w wydaniu „po schizmie Horodniczego”), jako „ideologicznych konstruktów”. W samym w sobie tworzeniu konstruktów ideologicznych nie ma w gruncie rzeczy nic złego - z założenia buduje się je nie jako odzwierciedlenia rzeczywistości, ale jako uproszczenia, mające uwydatnić elementy, które autorzy uważają za szczególnie ważne. Jako takie stanowić mogą ważne i pożyteczne narzędzie: wstęp do programu. To oczywiście nie zmienia faktu, że ideologiczne diagnozy także podlegać muszą ocenie, i to nie tylko ze względu na ich związek z rzeczywistością (który nigdy nie jest stuprocentowy), ale też ze względu na funkcjonalność, tzn. czy poruszają problemy kluczowe dla swojego miejsca i czasu.
W przypadku diagnoz opierających się o mit Polski opornej, mniejszy nawet problem stanowi według mnie ich prawdziwość – pod tym względem, choć fragmentaryczne, zarówno „biała”, jak i „czarna legenda” mają co nieco do zaoferowania. Pytanie, które trzeba sobie zadać brzmi: czy dobry program dla Polski powinien wychodzić z diagnozy zmienności czy niezmienności? I: co jest dla zrozumienia dzisiejszej Polski bardziej znaczące? Tu też widzę największe zagrożenie płynące z diagnoz, które, jak u „GW”, Michalskiego, czy części prawicy, w centrum stawiają „zachowawczość” Polaków – narzucają one mianowicie podział dysfunkcjonalny, blokujący refleksję nad tym, co się przez ostatnie 20 lat zmieniło. A zmieniło się i zmienia – jak słusznie zauważa Kopiński – sporo, tyle że nie tak znowu duży udział mają w tym „zawodnicy” ideologiczni.
Na jakie zmiany w Polskim społeczeństwie należałoby zwrócić szczególną uwagę, by skonstruować dobry program dla Polski? Jedną z nich, by daleko nie szukać, opisał swojego czasu Dariusz Gawin, w tekstach dotyczących zmiany hegemona z „inteligenckiej Agory” na „mieszczańskie ITI”. Diagnoza ta wydaje mi się o tyle ważna, że analogicznie i równolegle do niej zmieniała się także dyskurs polityczny (dominacja UD à PO), a w pewnym sensie także i natura kapitalizmu (ciułanie i ostra konkurencja rynkowa z uprzywilejowaną pozycja nomenklatury, drobni graczeàpóźno-kapitalistyczna ”stabilizacja”, dominacja korporacji i wielkiego biznesu). Inną interesującą przemianą jest los tej części społeczeństwa, która stawała w kontrze do wyżej wspomnianego dyskursowego establishmentu – przez lata coraz dalej dających się spychać ze swoich oryginalnych pozycji, w kierunku narodowo-katolickiej prawicy (mówię: „spychać”, bo wszak tę rolę, rolę „prawicy”, „ciemnogrodu” chciała im narzucić „Gazeta Wyborcza” i inne mainstreamowe ośrodki).
Prawdopodobnie najważniejszą grupę trendów społecznych z jakimi mamy do czynienia w ostatnich 20 latach stanowią te spowodowane przez zmiany gospodarcze i czynniki zewnętrzne, często nie mające odpowiedniego pokrycia w dyskursie politycznym. Zewnętrzne, ogólnoeuropejskie, ogólno-Zachodnie i globalne procesy już na nas oddziałują, lecz mimo to nie są poddawane należytej refleksji, nie mówiąc już o próbie regulacji. Tymczasem wobec większości z nich nawet hipotetyczny „opór” czy „tradycjonalizm” polskiego społeczeństwa ma niewielkie znaczenie: wystarczy spojrzeć na uniwersytety, przekształcane (z ustawami czy bez) pod dyktando korporacji, na masowo czytane bulwarówki i czasopisma imitujące ich zachodnie odpowiedniki, na reklamy i programy rozrywkowe będące wyrazem nieznającej granic kultury konsumeryzmu.
Raz przekształciwszy się, społeczeństwo nie wróci do stanu pierwotnego. Jeśli publicyści i intelektualiści nie zajmą się na poważnie zmianami ostatnich 20 lat, zamiast mówić o zacofaniu, albo o niezmiennej „duszy polskiej”, stracimy szansę na ich nazwanie, nie mówiąc nawet o opanowaniu. A wtedy: żegnaj, podmiotowości!
