Dominika Kozłowska
Wolność a dyktatura prawdy
Nasze poglądy na relacje liberalizmu i wiary zależą w pierwszym rzędzie od koncepcji wiary, której jesteśmy zwolennikami. O tę ostatnią od 20 lat toczy się w Polsce jeden z najważniejszych sporów.
W dyskusji tej wyróżnić można dwa zasadnicze spojrzenia. Wedle pierwszego z nich, które daje się pogodzić się z liberalizmem, wiara w przestrzeni liberalnej znajduje warunki przyjazne dla swego rozwoju. Podejście to odnajdujemy między innymi w Katechizmie Kościoła katolickiego, który interpretuje wiarę jako wolną odpowiedź na wezwanie Boga. Figur, które by to potwierdzały, znajdujemy sporo w Biblii. W Starym Testamencie Bóg wzywa człowieka po imieniu. Woła: „Abrahamie”. Na to wezwanie Abraham odpowiada: „Oto jestem”. Podobne fragmenty odnaleźć można w Nowym Testamencie. Przykładowo, Jezus powołując Filipa mówi: „Pójdź za mną”. W obu przypadkach Bóg pozostawia człowiekowi możliwość wyboru.
Piszę o rzeczach na pozór oczywistych – jednak często tracących wyrazistość w momencie, gdy zastanawiamy się, jak wolność wiary ma realizować się w życiu społecznym i politycznym. Zapominamy, że skoro Bóg, stwarzając człowieka i dając mu wolną wolę, założył, że może on dokonywać złych wyborów, to tym bardziej my powinniśmy pamiętać o tej wolności i respektować ją. Tymczasem w Kościele w minionych wiekach tradycyjnie rozstrzygano spór między wolnością a prawdą na rzecz tego, co uznawano za prawdę. Miało to choćby odzwierciedlenie w przymierzu tronu i ołtarza, a także założeniach, pochodzących jeszcze od święte-go Tomasza, że prawo stanowione jest jedynie tą częścią prawa naturalnego, którą człowiek był zdolny dostrzec i objąć swoim rozumem. Model ten zaczął wyczerpywać się od czasów Oświecenia. W największym stopniu podważa go omawiana przeze mnie wyżej koncepcja wiary, zakładająca prymat wolności człowieka jako wartości umożliwiającej zaistnienie prawdy i dobra. Temu ostatniemu przeświadczeniu w jakimś sensie dał wyraz Sobór Watykański II. W deklaracji „Dignitatis Humane” pokazywano wyraźnie, że człowiek błądzący, a nawet pogrążony w fałszu, ma taką samą godność, jak ten, który poznawszy prawdę kieruje się nią w swoim postępowaniu.
Jeżeli przyjmiemy wizję człowieka jako istoty wolnej, a wiary jako wolnej odpowiedzi na wezwanie Boga, zobaczymy, że przestrzeń demokracji liberalnej sprzyja rozwojowi wiary. Zadaniem państwa liberalnej demokracji jest ochrona wolności podstawowych i zapewnienie jednostkom wolności rozwoju czy dążenia do wybranych przez nie wartości najwyższych. W tym wyraża się, jak pisał Józef Tischner, pierwiastek aksjologiczny demokracji liberalnej, istniejący obok jej proceduralnego charakteru.
Powyższej wizji wiary przeciwstawiana jest jednak inna. Jej punktem wyjścia jest założenie, że zgoda na przyrodzoną wolność człowieka i zapewnienie warunków ustrojowych i prawnych, pozwalających ową wolność realizować, prowadzi do złych wyborów jednostek. Strach przed potencjalnie zgubnymi skutkami ludzkich decyzji prowadzi do obudowania przestrzeni społecznej szczelnym murem nakazów i zakazów. Dla tej wizji wiary ważne jest także przekonanie, że Kościół i państwo powinny ściśle ze sobą współpracować, ponieważ państwo zyskuje ze strony religii legitymizację, dając jej w zamian skuteczność. Niestety, realizacja tej wizji może prowadzić do katastrofalnych skutków. Ludzie, tracąc wolność, przestają również krytycznie myśleć, decydować o sobie, rozwijać się i kształtować swoje sumienia. W ten sposób tracą również zdolność do rozwijania autentycznej wiary. W takim społeczeństwie nie ma też miejsca dla różnego rodzaju mniejszości i tych, którzy mają inne zdanie.
* Dominika Kozłowska, redaktor naczelna miesięcznika „Znak”.
TEMAT TYGODNIA,
„Kultura Liberalna” nr 102 (52/2010) z 21 grudnia 2010 r.
