Mówiąc o korzeniach polskiego liberalizmu myślimy głównie o radykalnych nurtach reformacji i renesansu. Tymczasem pobieżna tylko kwerenda w dorobku myśli liberalnej epoki odrodzenia daje poczucie wielkości tego, co utraciliśmy wraz z wygnaniem 450 lat temu protoplastów dzisiejszego liberalizmu z Polski.
Termin liberalizm pochodzi od lacińskiego slowa „liber”(wolny, niepodany). Tytus Liwiusz, pochodzący z Padwy (ówcześnie Patavium) rzymski historyk opisuje w swoim dziele „Od założenia miasta” („Ab urbae condita”, 142 woluminy wydawane od 29 p.n.e. do 9 roku n.e.) walkę klas patrycjuszy i plebejuszy w kontekście dążenia do wolności, liberalizmu. Marek Aureliusz opisuje w swoich „Medytacjach” ideę państwa-miasta, polis „rządzonego zważając na równe prawa i równą wolność słowa” jego obywateli, oraz ideę „rządu królewskiego który szanuje większość z tych praw rządzonych”.
W średniowieczu uznaje się republiki Florencji oraz Wenecji za prekursorów liberalizmu. Były oparte na rządach prawa, miały formy wyborów, oraz wolną przedsiębiorczość prywatną przez większość XV wieku. Także próby uniezależnienia się Holandii w okresie reformacji od okupacji katolickiej Hiszpanii uznaje się za jeden z prekursorów liberalizmu, mimo odmowy równych praw dla katolików ze strony protestantów.
W 1648 roku, po zwycięskiej wojnie religijnej przeciwko Hiszpanii pragnącej narzucić religię katolicką tutejszym protestantom, Holandia została pierwszy krajem rządzonym niemonarchicznie, który został uznany na arenie międzynarodowej. Tu wykształciła się nowa filozofia społeczna, domagająca się niezależności miast i ich obywateli od władzy państwowej, oraz religijności indywidualnej- devotio moderna, kładącej nacisk na indywidualny kontakt z Bogiem.
W Polsce początki liberalizmu przypadają na odwilż jaka zapanowała po ślubie Bony Sforzy z Zygmuntem Starym. Jej dwór przyniósł idee liberalne powstające podówczas we Włoszech do Polski. Idee te w Polsce cechował szybki rozwój i równie szybki upadek na wskutek prześladowań.
Nowe religie polskiego Odrodzenia: Niebieski: luteranizm, fiolet: kalwinizm, czerwone punkty: bracia polscy
cc wikimedia
Najbliżsi ideom liberalnym byli arianie- bracia polscy, którzy wyłonili się z kościoła kalwińskiego w latach 1562-1565. Prześladowani włoscy antytrynitarze zostali sprowadzeni po Polski przez Georgio Blandrata, osobistego lekarza królowej Bony, który sam potajemnie należał do tego ruchu. Pierwszy zbór powstał w Krakowie w 1562 roku. Georgio (Jerzy) Blandrata przekonał Grzegorza Pawła z Brzezin do tej interpretacji wiary. Grzegorz Paweł z Brzezin był pierwszym pastorem zboru ewangelickiego w Krakowie, i szybko stal się twórcą ruchu społeczno-wyznaniowego braci polskich.
Uznawali oni zasadę braterstwa wszystkich ludzi. I początkowo wywodzili z niej ich bezwarunkowy pacyfizm- nosili symboliczne drewniane miecze, nie przyjmowali urzędów związanych z przemocą- państwowych i wojskowych. Odrzucali ideę podziału społeczeństwa na stany, odrzucali feudalne poddaństwo chłopów jak i obowiązek świadczenia dziesięcin. Sprzeciwiali się karom chłosty i śmierci. Dopuszczali jedynie walkę obronną. Inny był ich stosunek do praw własności- „nieliberalnie” optowali za własnością wspólną, przypominając socjalistów utopijnych.
Ze spraw wyznaniowych odrzucali boskość Jezusa, przedmioty kultu (obrazy, relikwie) jak też i ceremonie, obrzędy. Odrzucali przymusowy chrzest uznając że tylko świadomy wybór wyznania przez dorosłą osobę może być odpowiedzialny. Odrzucali możliwość zmartwychwstania ciała na Sądzie Ostatecznym, ale uznawali za możliwe zmartwychwstanie duchowe ludzi postępujących dobrze.
W niewielkim Rakowie, na dobrach przekazanych im przez właściciela ziemskiego zbudowali akademię, która w ciągu 36 lat istnienia wykształciła ponad 1000 osób i była na ustach intelektualistów ówczesnej Europy, znana jako Ateny Sarmackie.
Postulowali oni poprzez swoje oficyny wydawnicze racjonalizm i tolerancję. Literatura podaje iż ariański Katechizm Rakowski w kwestiach neutralności światopoglądowej państwa oraz rozdziału państwa od Kościoła był inspiracją twórców Konstytucji USA, m.in. Tomasza Jeffersona.
Arianie wierzyli że: ”żaden autorytet zewnętrzny nie może nakłaniać ani zmuszać człowieka do wierzenia w to czego jego rozum ogarnąć nie może lub nie uznaje za słuszne”. Wg nich, „zanim się zacznie wierzyć, trzeba wpierw zrozumieć. Prawdy proponowane przez innych muszą być poddane krytyce rozumu i przyjęte tylko te, które zgodne są ze zdrowym rozsądkiem.”
Marcin Czechowic, urodzony w 1532 roku w Zbąszyniu, mógłby stanowić wzór rewolucjonisty tamtej epoki. Pionier pacyfizmu, głosił zakaz zabijania, także zwierząt. Domagał się demokratyzacji państwa, zniesienia poddaństwa chłopów, równości wszystkich stanów. Zachęcał nawet do wyrzeczenia się własności prywatnej, a także do niestosowania przemocy nawet w samoobronie. W sferze wiary głosił że Jezus jest tylko człowiekiem, ale doskonałym i godnym czci.
Jan Niemojewski złożył w proteście urząd sędziego, by nie nakładać ówczesnych krwawych kar na skazywanych. Uwłaszczył i uwolnił chłopów w swoich 20-tu wioskach. Samuel Przypkowski pochodził z rodziny o tradycjach liberalnych. Już jego stryj uwolnił swoich poddanych w 1572 roku, a swój dom w Krakowie zamienił na szpital i przytułek (od niego pochodzi zresztą nazwa tamtejszej ulicy- Szpitalna). Dom ten został później zburzony przez podburzonych przez kler katolicki mieszczan Krakowa.
Samuel Przypkowski pisał "Nie wolno nam narzucić cenzury na nikogo, ponieważ każdy z nas ma prawo do własnej indywidualnej oceny... Nie dajemy nikomu prawa do gwałcenia, prywatnie lub publicznie, wolności sumienia, ani wolności do propagowania religii siłą lub przymusem". Przypkowski propagował państwo bezstronne wyznaniowo, które nie może mieszać się w sprawy sumienia, musi pozostawiać obywatelom wolność, którą Przypkowski definiuje jako tolerancję. Co więcej, wg niego to państwo powinno dbać o to, aby nikt nie był zagrożony w swej wolności wyznaniowej. Przypkowskiego nazwano wówczas ,,światłem Polski i świata".
Arianie głosili równouprawnienie kobiet, zgorszenie ówczesnych katolików budził fakt że kobieta wygłaszała nauki moralne lub głosiła kazanie. Związki arian opierały się na partnerstwie obu płci, żadna z nich nie mogła w nim dominować.
Pod koniec 1570 roku w dorzeczu Pilicy funkcjonowało 37 zborów ariańskich, a w całej Polsce około 150. Liczyły średnio od 100 do 200 osób. Jednakże już w 1571 zniszczono w Krakowie zbór protestancki i cmentarze innowierców. Od 1594 Faust Socyn, włoski wolnomyśliciel, padał ofiarą napaści i przemocy. W 1598 grupa krakowskich studentów, wywlekła Fausta Socyna z jego mieszkania, spaliła jego księgozbiór i usiłowała go zabić; w ostatniej chwili uratował go Marcin Wadowita, ksiądz i wykładowca.
W Świdniku (nowosądeckie) doszło do masowych mordów arian, pojedyncze przypadki morderstw były częste, ba, sprzyjała temu administracja publiczna. Arianie uwalniali chłopów z poddaństwa i uwłaszczali ich na swoich ziemiach, ale niejednokrotnie to właśnie ci uwolnieni zabili swoich niedawnych oswobodzicieli, wg literatury ze względów wyznaniowych, wspomina się w niej że byli podburzani przez kler katolicki. A jezuita, ks. Mikołaj Ciechowski celował w oskarżaniu ich o satanizm.
Inne wyznania były mniej liberalne w swej doktrynie, nie wprowadzały już takich rewolucji społecznych. Luteranizm pojawił się około 1520 roku i rozpowszechnił się najpierw wśród niemieckojęzycznych mieszkańców ówczesnej Rzeczpospolitej. Polski luteranizm rozwijał się wzdłuż dolnego biegu Wisły, sięgając od Gdańska wąskim pasem aż do Torunia, a także przy granicy zachodniej ówczesnej Polski.
Kalwinizm pojawił się później, natomiast najbardziej ogarnął obecne województwa lubelskie i świętokrzyskie. Ale to kalwinista, Andrzej Wolan, pisał, jakże liberalnie, w wydanym w 1572 roku traktacie o potrzebie opanowania emocji i namiętności, aby uzyskać możliwość racjonalnego podejmowania wyborów pozwalających doskonalić własne życie. Jego zdaniem człowiek dążył do szczęścia. Do tego konieczna jest wolność, a prawo powinno tylko na tyle ograniczać ludzi, aby nie mogli oni sobie czynić krzywdy.
Gdańsk, Toruń i Elbląg uzyskały od Zygmunta II Augusta rozszerzenie swojej autonomii na sprawy wyznaniowe. W Polsce w 1577 roku Gdańsk stal się, dzięki edyktowi Zygmunta Augusta gwarantującemu tolerancję wyznaniową, miastem bardzo liberalnym wyznaniowo- ściągali tu prześladowani za swoje wyznanie przybysze z innych części Europy. Nauczał tu Marcin Ruar, arianin znany z liberalnych poglądów i niezwykłej jak na owe czasy wiedzy. Sukces ruchów reformacyjnych został przypieczętowany aktem Konfederacji Warszawskiej z 1573 roku, niespecjalnie jednak respektowanym, a po kilkudziesięciu latach zarzuconym.
Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów najbardziej sprzyjającej protestantom, nastąpiły czasy mniej sprzyjające. Przybyli do Polski w 1564 roku jezuici mieli wg ariańskiej literatury jedno zadanie- likwidację szybko się rozprzestrzeniającego, najradykalniejszego odłamu reformacji- braci polskich. Ich kres nastał gdy na tronie osadzono jezuitę i kardynała katolickiego- Jana II Kazimierza, który po zakończeniu potopu szwedzkiego przysięgał że wypędzi z kraju arian, którzy "bluźnią dziewicy Maryi nie uznając boskości Jej Syna".
Początkiem końca jest zamknięcie szkoły ariańskiej w Rakowie (1638), zburzenie zboru protestanckiego w Wilnie (1640) czy zamknięcie drukarni rakowskiej. Pod Sejm wniesiono oskarżenie przeciwko dwóm studentom Akademii Rakowskiej, jakoby mieli obrzucić kamieniami i zniszczyć przydrożny krzyż, ale już nie dopuszczono do wszczęcia procesu sądowego, wydając wyrok zburzenia zakładów Braci w Rakowie. W roku 1658 sejm walny ordynaryjny nakazał banicję braciom polskim:
"Iż ieśliby kto taki znalazł się, któryby sektę tę Aryańską w Państwach naszych tak Koronnych, iako y W.X.L. et provincijs eis annexis śmiał y ważył się wyznawać, krzewić, abo opowiadać, abo onej assertores protegere et fovere, a byłby o to legitime convictus, takowy każdy wyżej mianowanemu statutowi podlegać ma, y bez wszelakiey odwłoki przez Starosty nasze, Urzędy ich, na gardle ma bydź karany, sub privatione Capitaneatus . /.../ Chcąc iednak clementiam nostram pokazać; ieżeliby się który takowy znalazł, coby tey sekty swoiey wyrzec się niechciał; takowemu na lat trzy do wyprzedania się pozwalamy, salva bonorum et personarum securitate, atque debitorum repetitione..." (za "Volumina Legis", t. IV, s.238).
Arianie, bracia polscy emigrowali głównie do Rotterdamu w Holandii. Inne zbiorowości rozproszyły się po otruciu St. Lubiejewskiego, a była to osoba która dzięki kontaktom dyplomatycznym ułatwiała arianom osiedlanie się poza Polską. W Rakowie i okolicach zabroniono nawet rozmów i wspominania tematu braci ariańskich, na miejscu ich zboru pospiesznie wzniesiono kościół katolicki.
Już w 1668 Sejm wprowadził karę śmierci za odstępstwo od katolicyzmu, zaś w 1673 ustalił że obywatelstwo i nobilitacja należą się tylko katolikom. Karę śmierci uchyliła dopiero Konstytucja 3 Maja. Polska jednocześnie zanurzyła się na ponad 130 lat w ideologię wieków średnich- zwycięstwo fundamentalistycznego katolicyzmu było całkowite. Po blisko pół tysiącu lat o protoplastach zniesienia niewolnictwa czy rozdziału państwa od kościoła nie tylko się nie pamięta, ale nawet i nie wie. Arianie są zapomniani, brak ich nawet w annałach historii abolicjonizmu. Nastąpiła kradzież historii, ponowne jej spisanie przez zwycięzców.
A.Fularz
Literatura:
„Tradycje liberalne w Polsce”, materialny z sympozjum historycznego, Warszawa 2004, wyd. Friedrich Naumann Stiftung
Witryna internetowa www. bracia.racjonalista.pl/
Fot. Grób Fausta Socyna (Sociusa), działacza ariańskiego na terenie Polski, w Lusławicach
Inne tematy w dziale Kultura
