Libertariańska krytyka "Teorii sprawiedliwości" Johna Rawlsa (1)

Niniejszy tekst jest fragmentem mojej pracy licencjackiej obronionej w roku 2007 na Akademii Pedagogicznej w Krakowie na kierunku filozofia. Miałem przyjemność pisać pracę pod okiem pani promotor dr Katarzyny Haremskiej, praca została też pozytywnie recenzowana przez dr Dariusza Jurusia, specjalisty od filozofii libertariańskiej. Zapraszam do lektury wstępu, w którym min. opisuje co to jest libertarianizm.

I. WSTĘP

Sprawiedliwość u Platona była jedyną cnotą, która nie odpowiadała żadnej części duszy, co świadczy o specyficzności tego pojęcia. Można uznać je, za kluczowe dla całej filozofii politycznej, bądź traktować z pewnym przymrużeniem oka, jako rodzaj ideału do którego należy dążyć, mimo że nie jest osiągalny. John Rawls, w „Teorii sprawiedliwości", dziele, które wpłynęło na obecny kształt filozofii politycznej, decyduje się na ten pierwszy model i stawia sprawiedliwość społeczną w centrum swoich rozważań. Postanowiłem podjąć temat badań Johna Rawlsa, ponieważ uważam, że w pierwszej kolejności należy zajmować się tym, co obecne i nam współczesne, zaś dopiero w dalszej kolejności badać przeszłość. Głównym bohaterem niniejszego tekstu, jednak nie będzie dzieło Rawlsa, a filozofia libertariańska, za pomocą której podejmę się krytyki „Teorii sprawiedliwości".

Dylematy związane ze sprawiedliwością dotykają każdego z nas. Niejednokrotnie zastanawiamy się, jak pogodzić społeczną uczciwość z największą możliwą wolnością. Często zadajemy sobie pytanie, do jakiego stopnia można narzucić innym swoją wizję sprawiedliwości, lub strategii życiowej. Nie da się uniknąć tego pytania w kontekście wychowania. Największy problem związany ze sprawiedliwością międzypokoleniową to kwestia dziedziczenia. Choć przekazanie komuś dóbr jakie zgromadziliśmy za życia, jest dobrowolne i legalne, równocześnie ta osoba, która je otrzymuje, nie zasłużyła na nie swoją pracą. Powyższy przykład jest jednym z wielu dylematów, z jakimi spotkamy się w tym tekście i uświadamia nam, że nie da się zajmować stanowiska rozjemczego.

Główną część pracy rozpoczynam opisem „Teorii sprawiedliwości" Johna Rawlsa, dalej przedstawiam jej krytykę z perspektywy libertariańskiej. Najpierw pod warsztat biorę dwa najistotniejsze elementy „Teorii sprawiedliwości" czyli zasadę dyferencji oraz sytuację pierwotną. W tych rozdziałach zajmę się również rawlsowską koncepcją osoby, nierównym traktowaniem lepiej uposażonych i kontrowersjami wokół zasłony niewiedzy. Po przedstawieniu zarzutów wobec dwóch zasadniczych fragmentów koncepcji Rawlsa prezentuje alternatywny model sprawiedliwości - model libertariański. Ostatni rozdział części głównej obejmuje pragmatyczne zarzuty wobec rawlsowskiej wizji świata - odnoszą się one do preferencji czasowej, biurokracji, oraz stosunku dyskryminacji do wolności i własności. Prostym sposobem na uniknięcie powyższych problemów jest przyjęcie libertariańskiej koncepcji sprawiedliwości.

W mojej pracy kilkakrotnie będą powracały dwa wątki, jeden to określanie „Teorii sprawiedliwości" jako nieszczerej, drugi zaś, to interpretacja puli uposażeń do rozdzielenia jako zmiennej w czasie. Uważam, że są to myśli warte rozważenia, jednak nie poświęciłem im całego rozdziału, lecz jedynie będą pojawiać się od czasu do czasu. Praca nie wyczerpuje libertariańskich argumentów przeciw „Teorii sprawiedliwości", lecz przedstawia znaczną ich część, oraz pokazuje ich charakter.
Libertarianizm stanowi dobry fundament pod utopię, która musi zasadzać się na odmienności ludzi, nieuzasadnione jest zaś planowanie idealnego ładu jako systemu scentralizowanego. Utopia powinna bardziej przypominać anarchię. Nim przejdę do części głównej pracy, która obejmuje krytykę „Teorii Sprawiedliwości" przedstawiam stanowisko filozoficzno - polityczne , za pomocą którego podejmę się tematu.

Libertarianizm

Libertarianizm jest prokapitalistyczną filozofią polityczną, powstałą po drugiej wojnie światowej za sprawą takich ludzi jak: Ludwig von Mises (min. „Human action") ,Friedrich von Hayek (min. "Droga do zniewolenia", „Konstytucja wolności"), Ayn Rand (min. „Źródło"), Murray Newton Rothbard („O nową wolność: Manifest Libertariański") i innych. Ponieważ często, z różnych przyczyn, myli się libertarianizm z trzema innymi pojęciami: liberalizmem, konserwatyzmem, i egoizmem, opiszę dlaczego nie jest on żadnym z nich.

„Libertarianizm" jest dość skomplikowanym i jeszcze niezbyt znanym słowem, dlatego dużo ludzi myli go z „liberalizmem". I Faktycznie libertarianizm można nazwać radykalnym liberalizmem, bo nim jest. Liberalizm jednak obecnie, nie oznacza już tego samego, co w przeszłości. Kultura amerykańska wyrosła na liberalizmie, i to jemu zawdzięcza postęp techniczny, bogactwo oraz wolność osobistą. Deklaracja Niepodległości Thomasa Jeffersona głosi, że: (1)ludzie posiadają naturalne prawa, (2) celem rządu jest ochrona tych praw, (3) jeśli rząd przekroczy swe kompetencje naród może go obalić. Współcześnie, jednak liberalne państwa powszechnie wykraczają poza drugi punkt donośnego dokumentu Jeffersona, zajmując się innymi takimi sprawami jak subsydia, dystrybucja i wszechobecna kontrola. Hasło „Libertarianizm" ukuto po to, aby odróżnić tę filozofię od współczesnego amerykańskiego liberalizmu, którego przedstawicielem jest Partia Demokratyczna, a równocześnie nawiązać do korzeni wspólnych z klasyczną myślą liberalną jaką możemy znaleźć w „Drugim Traktacie o rządzie" Johna Locka czy „O wolności" Johna Stuarta Milla.

O ile Libertarianizm dzieli wspólne z liberalizmem stanowisko w sprawach wolności osobistej jednostki, dokładnie inaczej ma się to z konserwatyzmem . Tutaj zbliża obie koncepcje stosunek do ekonomii, jednak z wyjątkami - libertarianie nigdy nie będą tolerować zastanych przywilejów czy subsydiów rolniczych. Choć należy szanować wiarę w tradycje jaką prezentuje światopogląd konserwatywny, to niechęć do zmian i asekuranctwo jest czymś, wobec czego należy się stanowczo przeciwstawić. Dla libertarianina żadne kwestie moralne czy religijne nie dopuszczają użycia przymusu. Konserwatyści zaś, mają tendencje do narzucania swoich poglądów i to nawet totalitarnymi środkami, co jest jawnie sprzeczne z wolnością osobistą jednostki. Ta tendencja może być wyjaśnieniem dlaczego skruszeni socjaliści mogą znaleźć schronienie u konserwatystów.

Trzecia kwestia którą należy omówić to mylenie libertarianizmu z egoizmem. Człowieka żyjącego w systemie kapitalistycznym można nazwać egoistą z perspektywy marksistowskiej i tylko takiej. Stosunki między ludźmi w systemie wolnorynkowym nie są narzucane, lecz dobrowolne . To spontaniczna współpraca powoduje, że jednostka może produkować więcej. Indywidualista nie jest samowystarczalny, to interes własny jest przyczyną działań i uświadamia mu, że współpracując może zdziałać więcej. Współpraca na rynku przynosi korzyść ogółowi poprzez poprawianie jakości usług, bez konieczności odwoływania się do cnót moralnych na jaką powołują się zwolennicy moralności altruistyczno - kolektywnej.

Skoro wiemy, z czym nie należy mylić libertarianizmu, przejdźmy do opisania kluczowych kwestii będących podstawami tej filozofii. Mimo iż różni myśliciele mają nieco odmienne koncepcje, można wyróżnić trzy główne filary tego ruchu, a są to: anarchistyczny indywidualizm, austryjacka szkoła ekonomiczna i koncepcja praw naturalnych. Posługując się współczesną terminologią - można określić poglądy libertarian na własność prywatną i gospodarkę jako „skrajnie prawicowe", gdyż są zwolennikami niczym nieskrępowanego wolnego rynku. Równocześnie libertarianin opowiada się za swobodami obywatelskimi i przeciw wojnie (określając służbę wojskową jako legalne niewolnictwo) oraz za dopuszczalnością tzw. przestępstw bez ofiar (gdyż nie naruszają niczyjego prawa własności) - zatem jego stanowisko w kwestiach indywidualnej wolności jest skrajnie lewicowe.

Anarchistyczny indywidualizm zasadza się na optymistycznej antropologii - jednostka jest dobra. Państwo nie jest żadną świętością, ale instytucją utrzymującą się niczym pasożyt kosztem społeczeństwa. Lysander Spooner pisze: W rzeczywistości bowiem rząd, podobnie jak rozbójnik, rozkazuje nam: „Pieniądze albo życie". Większość podatków, jeśli nie wszystkie, ściągana jest pod taką groźbą. (...)Rabuś bierze na siebie odpowiedzialność, ryzyko i konsekwencje swojego czynu. Nie udaje, że ma jakiekolwiek prawo do twoich pieniędzy albo że zamierza ich użyć dla twojego dobra." Państwo jest złe, a czynnikiem demoralizującym jest władza, która uniemożliwia człowiekowi żyć godnie - czyli tak, jak ma na to ochotę.

Austryjacka szkoła ekonomiczna oparta na myśli Ludwiga von Misesa stanowi drugi filar. Jej Najważniejsze idee to subiektywistyczna teoria wartości, zasada preferencji czasowej oraz interpretowanie ceny jako wyznacznika wartości. Austryjacka szkoła ekonomiczna wypowiada się przeciw interwencjonizmowi państwowemu w dziedzinie gospodarki (która reguluje się sama), oraz kompromituje socjalizm jako system ekonomiczny.

Wolnościowcy czerpią ponadto z tradycji praw naturalnych, choć w zależności od interpretacji, uważają któreś prawo naturalne za kluczowe, lub też tylko za wniosek wypływający z innego. Do praw naturalnych zaliczają się: zasada pierwotnego zawłaszczenia (od Johna Locka) i wynikające z niej prawo własności, zasada samoposiadania, aksjomat nieagresji i koncepcja praw negatywnych. Ta ostatnia twierdzi, że człowiek ma prawo do trzech rzeczy: życia, wolności i własności (i tylko do tego - nie należy mnożyć praw ponad potrzebę) . Zaś Murray Rothbard pisze tak : "Libertariańskie kredo opiera się na jednym centralnym pewniku: żaden człowiek, ani grupa ludzi, nie ma prawa do agresji skierowanej przeciwko osobie lub własności innego człowieka. Twierdzenie to można nazwać „aksjomatem nieagresji."

Skoro wiemy już, czym jest libertarianizm, a także znamy jego kredo, przejdziemy do głównej części pracy, która będzie krytyką „Teorii sprawiedliwości". Ponieważ nie sposób krytykować racjonalnie coś, co nie jest dokładnie określone, zatem rozpoczynam część drugą od opisania samej teorii Johna Rawlsa.

cdn...