AUTOPOIESIS EKONOMII: STRUKTURA, FORMA I WŁADZA SYSTEMU FINANSOWEGO

1. Wprowadzenie: ekonomia jako system samowytwarzający

Współczesna ekonomia — rozumiana zarówno jako system finansowy (instytucje, rynki, infrastruktura monetarna), jak i jako wiedza ekonomiczna — w sposób pełny spełnia krytyria autopoiesis zdefiniowane przez Humberto Maturanę i Francisco Varelę. Ekonomia:

Tworzy własne elementy: pieniądz, dług, wierzytelności, instrumenty pochodne, ratingi, ryzyka, stopy procentowe.

Reprodukuje własne operacje:

kredyt → depozyt → aktywo → zabezpieczenie → nowy kredyt.

Zamyka się operacyjnie: świat ekonomii można „widzieć” jedynie poprzez jej własny kod operacyjny:

płynny/niepłynny, wypłacalny/niewypłacalny, zysk/strata, rynek/bycie poza rynkiem.

Ekonomia nie przypomina prawdy klasycznej.

Fundament prawdy klasycznej (adaequatio rei et intellectus) polegał na odniesieniu do rzeczywistości, podczas gdy ekonomia w nowoczesnej formie jest całkowicie nieadekwacyjna: nie odnosi się do rzeczywistości, lecz wyłącznie do własnych modeli, wskaźników i oczekiwań.

Dlatego ekwiwalencją jest nie prawda klasyczna, lecz prawda performatywna:

co jest skuteczne, to jest prawdziwe.

System ekonomii jest więc z natury autologiczną i auto-referencyjną maszyną, bliższą logice prawa pozytywnego i symulacji Baudrillarda niż klasycznej teorii prawdy.

2. Genealogia formy ekonomicznej: od długu pierwotnego do pieniądza fiat

2.1. Graeber: dług jako pierwszy fakt ekonomiczny

W „Debt: The First 5000 Years” David Graeber ukazuje, że fundament ekonomii nie jest rynkowy, lecz moralno-polityczny: dług jest relacją władzy.

Pieniądz pojawia się później, jako symboliczna reprezentacja zobowiązania, a więc jako czysta forma, zanim stanie się materią ekonomii^1.

To ujęcie jest zgodne z naszym rozpoznaniem: forma ekonomiczna poprzedza treść, tak jak:

– forma prawdy poprzedza fakty,

– forma prawa poprzedza normy,

– forma polityczna poprzedza instytucje.

2.2. Fenicjanie i moment wynalazku formy pieniądza

Graeber wskazuje na Fenicjan jako pierwszą cywilizację, która wyodrębniła pieniądz jako jednostkę zapisu, nie jako towar^2.

To oznacza:

pieniądz był od początku symulacją, a nie substancją.

Tym samym narodziła się binarność ekonomiczna:

kredyt / debet,

winien / ma,

aktywa / pasywa.

Ta binarność nie opisuje rzeczywistości — ona ją tworzy, tak jak u Levi-Straussa binarne opozycje tworzyły strukturę mityczną^3.

3. Autonomizacja: ekonomia jako system operacyjnie zamknięty

Podobnie jak u Luhmanna⁴, ekonomia osiągnęła punkt autonomizacji, w którym:

już nie opisuje świata,

nie steruje światem,

lecz reprodukuje siebie w świecie, który musi się do niej dostosować.

Ekonomia wytwarza więc:

jego realność (np. inflacja jako efekt oczekiwań, nie faktów),

jego racjonalność (np. kryteria płynności),

jego moralność (np. pojęcia „odpowiedzialnej polityki fiskalnej”).

System finansowy nie reaguje na rzeczywistość —

rzeczywistość musi reagować na system finansowy.

To fundamentalnie odróżnia ekonomię od prawdy klasycznej:

prawda klasyczna mogła być fałszywa lub prawdziwa;

ekonomia jest prawdziwa, jeśli działa.

Realność gospodarcza staje się czymś w rodzaju:

rezultatu parametrów systemu, nie źródłem wiedzy o świecie.

4. Kod ekonomiczny jako struktura binarna rzeczywistości

Ekonomia operuje w kodzie binarnym:

płynność / brak płynności,

wypłacalność / niewypłacalność,

wzrost / recesja,

zysk / strata.

Kod ten tworzy świadomość ekonomiczną społeczeństwa, dokładnie tak jak:

kod prawny tworzy świadomość prawną (praworządny/bezprawny),

kod medialny tworzy świadomość medialną (widzialne/niewidzialne),

kod polityczny tworzy świadomość demokratyczną (swój/wróg).

To czyni z ekonomii system formujący świadomość,

a więc system o władzy analogicznej do religii archaicznej lub prawa rzymskiego.

5. Autopoiesis ekonomii a śmierć ekonomicznego „podmiotu”

5.1. Produkcja pieniądza jako samoodniesienie

Każdy akt kredytowy to:

stworzenie depozytu (aktywo),

stworzenie zobowiązania (pasywo).

Czyli system tworzy z niczego obie strony swojej konstrukcji ontologicznej.

Jest to dokładny odpowiednik operacji semantycznej:

w języku: signifiant ↔ signifié (Saussure),

w prawie: norma ↔ sankcja (Kelsen),

w polityce: legitymizacja ↔ przemoc (Weber).

5.2. Operacyjna zamkniętość ekonomii

System finansowy nie potrzebuje metapoziomu:

każdy kryzys jest tłumaczony poprzez kod systemu (zbyt niski popyt, zbyt wysoki popyt, deficyt, nadwyżka).

To klasyczna autopoeza:

system widzi tylko to, co generuje.W klasycznej ekonomii istniał homo oeconomicus.

W ekonomii autopoezyjnej:

nie istnieje podmiot,

nie istnieje jednostka,

istnieją tylko stany bilansowe.

Banki centralne i instytucje finansowe nie „sterują” gospodarką —

one modyfikują stany systemu, które następnie kształtują zachowania ludzi, tak jak prawo kształtuje zachowania poprzez swoją strukturę.

Śmierć ekonomicznego podmiotu jest analogiczna do:

śmierci osoby w nowoczesnym prawie (Radbruch⁵),

śmierci prawdy klasycznej w mediach (Baudrillard),

śmierci naukowego podmiotu poznającego (Kuhn⁶).

6. Ekonomia jako symulacja: konsekwencje antropologiczne

Ekonomia nie mówi nam, jak działa świat.

Mówi nam, jak działa model, który chcemy za świat uznać.

To rodzi trzy konsekwencje:

6.1. Ekonomia jako instrument dyscyplinowania społeczeństwa

„Rynki” są metafizyką współczesności (Foucault, Sloterdijk).

Zachowania ludzi stają się materiałem dla algorytmicznej selekcji.

6.2. Ekonomia tworzy podmiot, którego następnie kontroluje

Podmiot ekonomiczny jest tworem ekonomii, nie jej odbiorcą.

6.3. Prawda ekonomiczna jest prawdą operacyjną

Nie ma jednej prawdy o gospodarce — są:

prawdy fiskalne,

prawdy rynkowe,

prawdy księgowe,

prawdy statystyczne.

Każda z nich jest binarna i samoreferencyjna.

7. Zakończenie: ekonomia jako meta-struktura współczesności

Ekonomia współczesna jest systemem autopoezyjnym, który:

tworzy własne elementy (pieniądz, dług),

tworzy własne normatywy (płynność, ryzyko, rentowność),

tworzy własne prawdy (modele, predykcje, prognozy),

tworzy własnego podmiotu (homo oeconomicus).

Jest meta-strukturą, która narzuca binarność całej rzeczywistości społecznej, tak jak:

prawo narzuca strukturę norm,

prawda narzuca strukturę sensów,

polityka narzuca strukturę opozycji.

Ekonomia nie jest więc częścią systemu społecznego —

jest jego warunkiem możliwości.

W tym sensie ekonomia nie jest nauką opisującą świat, lecz symulacyjną strukturą kształtującą świat.

Przypisy

D. Graeber, Debt: The First 5000 Years, 2011.

Wray, R., Modern Money Theory, 2015.

J. Baudrillard, Simulacres et Simulation, 1981.

N. Luhmann, Die Wirtschaft der Gesellschaft, 1988.

G. Radbruch, Gesetzliches Unrecht und übergesetzliches Recht, 1946.

T. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, 1962.

Bibliografia (wybór)

Baudrillard, J. Simulacres et Simulation.

Graeber, D. Debt: The First 5000 Years.

Kelsen, H. Pure Theory of Law.

Kuhn, T. The Structure of Scientific Revolutions.

Luhmann, N. Soziale Systeme.

Maturana, H., Varela, F. Autopoiesis and Cognition.

Wray, R. Modern Money Theory.

Putnam, H. Reason, Truth and History.

Sloterdijk, P. Krytyka cynicznego rozumu.