Prawo i pieniądz jako technologie samoograniczenia przyszłości

1. Wprowadzenie: wolność a gęstość regulacji

Nowoczesne społeczeństwa liberalne definiują się poprzez idee wolności jednostki, autonomii decyzji i swobody kontraktowania. Jednocześnie są to społeczeństwa o niespotykanej w historii gęstości normatywnej: niemal każde działanie ludzkie może zostać poddane ocenie prawnej lub ekonomicznej, często ex post, z perspektywy skutków, których nie sposób było w pełni przewidzieć w chwili działania.

Celem niniejszego rozdziału jest wykazanie, że prawo i pieniądz funkcjonują jako bliźniacze technologie samoograniczenia, których zasadniczym przedmiotem nie jest teraźniejszość, lecz przyszłość. Ich wspólną funkcją nie jest bezpośredni przymus, lecz produkcja podmiotowości zdolnej do prewencyjnej autoregulacji.

2. Prawo jako mechanizm normatywnej kolonizacji przyszłości

Prawo nowoczesne nie ogranicza się do reakcji na czyny dokonane. Jego podstawową funkcją jest ramowanie zachowań przyszłych poprzez normy, które umożliwiają antycypację możliwej oceny prawnej¹.

Instytucje takie jak:

umowa,

odpowiedzialność deliktowa,

compliance,

standard należytej staranności,

działają nie tyle jako zakazy, ile jako mechanizmy projekcji przyszłej winy lub sankcji. Jednostka reguluje swoje zachowanie, zakładając, że jej działania zostaną w przyszłości poddane interpretacji przez instancję, której nie kontroluje.

W tym sensie prawo nie tyle rządzi teraźniejszością, ile przekształca przyszłość w przestrzeń normatywnego ryzyka.

3. Pieniądz jako forma temporalnej oceny decyzji

Analogiczną strukturę czasową odnajdujemy w ekonomii. Decyzje ekonomiczne są z definicji decyzjami dotyczącymi przyszłości:

inwestycje,

kredyty,

oszczędności,

alokacja pracy.

Pieniądz działa jako mechanizm temporalnego rozliczania decyzji. Sens danego działania ekonomicznego ujawnia się dopiero po czasie — w postaci:

zysku lub straty,

długu lub akumulacji,

upadłości lub ekspansji².

Tak jak prawo dokonuje oceny czynu ex post, tak pieniądz dokonuje oceny decyzji ex tempore. Oba systemy funkcjonują jako instytucjonalne maszyny przewidywania i sankcjonowania przyszłości.

4. Nieskończoność normatywna: prawo i pieniądz jako systemy potencjalnie nieskończone

Nowoczesne systemy prawne cechuje nieustanna produkcja norm:

nowe akty prawne,

regulacje sektorowe,

orzecznictwo,

doktryna.

Choć każda norma jest skończona, system jako całość wykazuje nieskończoność potencjalną normatywności³. Teoretycznie nie istnieje sfera ludzkiego działania, która nie mogłaby zostać w przyszłości uregulowana.

Analogicznie, pieniądz fiat posiada potencjalnie nieskończoną podaż systemową, choć na poziomie doświadczenia społecznego funkcjonuje zawsze jako reglamentowany i dozowany. Oba systemy łączą:

formalną otwartość,

praktyczne ograniczenie,

zarządzanie rzadkością.

5. Interpretacja jako mechanizm potęgujący samoograniczenie

Zarówno prawo, jak i pieniądz działają poprzez interpretację, nie przez czysty tekst czy liczbę.

W prawie:

norma prawna nabiera sensu dopiero w orzecznictwie,

granice legalności są rekonstruowane ex post,

niepewność interpretacyjna sprzyja autoograniczeniu⁴.

W ekonomii:

pieniądz funkcjonuje poprzez narracje rynkowe,

sens decyzji zależy od przyszłych zdarzeń,

niepewność skutkuje ostrożnością i internalizacją ryzyka.

Interpretacja powoduje, że jednostka:

nie zna pełnych granic dozwolonego,

przyjmuje strategię prewencyjnej zgodności,

ogranicza się „na zapas”.

6. Paradoks wolności: regulacja jako warunek autonomii

Liberalna wolność nie polega na braku reguł, lecz na zdolności poruszania się w wysoko znormatywizowanym środowisku. Jak pokazał Friedrich Hayek, wolność nowoczesna jest możliwa właśnie dlatego, że reguły są abstrakcyjne i stabilne⁵.

Prawo i pieniądz:

nie eliminują wyboru,

ale czynią go kosztownym,

i wymagającym kalkulacji.

Wolność staje się w ten sposób wewnętrzną dyscypliną, nie zewnętrznym przymusem.

7. Teoria systemów: bliźniacze autopoiesis

Z perspektywy teorii systemów:

prawo operuje kodem legalne / nielegalne,

ekonomia kodem zapłacone / niezapłacone⁶.

Oba systemy są:

operacyjnie domknięte,

autopoietyczne,

zdolne do nieskończonej reprodukcji własnych ograniczeń.

Im bardziej złożone społeczeństwo, tym intensywniejsze:

normowanie,

pieniądz,

samoograniczenie jednostek.

8. Podmiotowość antycypacyjna

Efektem działania prawa i pieniądza jest specyficzny typ podmiotowości:

zorientowany na przyszłą ocenę,

kalkulujący konsekwencje,

internalizujący normy.

Nowoczesny podmiot działa tak, jakby przyszła sankcja już istniała⁷. To kluczowy mechanizm rządzenia bez bezpośredniego przymusu.

9. Wnioski antropologiczne

Porównanie prawa i pieniądza prowadzi do wniosku, że:

samoograniczenie nie jest patologią nowoczesności,

lecz warunkiem koordynacji działań w świecie otwartej przyszłości.

Hasła wolności nie znoszą regulacji —

one legitymizują jej internalizację.

10. Teza końcowa

Prawo i pieniądz nie odbierają jednostce wolności,

lecz czynią ją zdolną do życia w świecie przyszłej niepewności,

przekształcając czas w przestrzeń normatywnej odpowiedzialności.

Nowoczesna wolność jest możliwa wyłącznie jako umiejętność samoograniczenia wobec przyszłości.

Przypisy

Hart, H. L. A. (1994). The Concept of Law. Oxford University Press.

Keynes, J. M. (1936). The General Theory of Employment, Interest and Money. Macmillan.

Teubner, G. (1998). Legal Irritants. European Law Journal.

Dworkin, R. (1986). Law’s Empire. Harvard University Press.

Hayek, F. A. (1960). The Constitution of Liberty. University of Chicago Press.

Luhmann, N. (2004). Law as a Social System. Oxford University Press.

Foucault, M. (2007). Security, Territory, Population. Palgrave Macmillan.

Bibliografia

Dworkin, R. (1986). Law’s Empire.

Foucault, M. (2007). Security, Territory, Population.

Hart, H. L. A. (1994). The Concept of Law.

Hayek, F. A. (1960). The Constitution of Liberty.

Keynes, J. M. (1936). The General Theory of Employment, Interest and Money.

Luhmann, N. (2004). Law as a Social System.

Teubner, G. (1998). Legal Irritants.