Joseph Goebbels, Reichspropagandaleiter w NSDAP i Reichsminister für Volksaufklärung und Propaganda w III Rzeszy, prowadził dziennik od 1921 roku aż do śmierci. Pisał bardzo dużo, zapiski prowadził regularnie, praktycznie codziennie - pełna objętość zapisków Goebbelsa, które przetrwały wojnę i znalazły się w specjalnym archiwum prezydenckim w Związku Sowieckim, to 33 tomy. Obecnie jego dzienniki są bardzo bogatym źródłem dla historyków badających historię XX wieku. W latach 2013 - 2014 ukazał się trzytomowy polski przekład „Dzienników” Josepha Goebbelsa (wyboru dokonał Eugeniusz Cezary Król, politolog i historyk z Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, tłumacz i edytor tej publikacji).
W 2014 roku, z okazji wydania trzeciego tomu „Dzienników” Josepha Goebbelsa, w Domu Spotkań z Historią w Warszawie miała miejsce dyskusja o książce i jej autorze, podczas której Adam Michnik, redaktor naczelny „Gazety Wyborczej”, wyraził opinię, że stalinowska propaganda była całkowicie porównywalna z tą, którą uprawiał Goebbels. Jak większość opinii Nadredaktora, jest to opinia błędna – to bolszewicy byli pionierami „totalnej propagandy” i „sztuki wielkiego kłamstwa”. Ponadto komunistyczna propaganda była nie tylko pierwsza, ale znacznie skuteczniejsza. Prawdziwym geniuszem propagandy, był dawny znajomy Lenina z czasów szwajcarskich, a także dawny towarzysz Goebbelsa z Reichstagu, Willi Münzenberg (1889-1940). W opracowanym w 1965 r. w Senacie USA raporcie o technikach sowieckiej propagandy, Willi Münzenberg jest opisany jako „one of geniuses of political warfare”. Z pewnością efekty jego działań okazały się znacznie skuteczniejsze od efektów propagandy Goebbelsa. Stworzony przez Münzenberga obraz historii lat 30. XX wieku jako walki faszyzmu z demokracją wciąż funkcjonuje w umysłach większości.
Miarą amnezji historii komunizmu jest, że postać Münzenberga znikła w mrokach historii, podczas gdy jego odpowiednik Goebbels stał się powszechnie znany. Ironią tym większą jest, że Goebbels, skrycie podziwiający Münzenberga, jest obecnie uznawany za mistrza sztuki propagandy, która wynalazł jego komunistyczny rywal. Nawiasem mówiąc, w swoich dziennikach, które prowadził od 1921 roku aż do śmierci, Goebbels w 1924 roku pisał o sobie „jestem niemieckim komunistą”. Być może równie gorliwie służyłby zupełnie innej ideologii, gdyby nie głęboki antysemityzm, obecny na kartach jego „Dziennika” niemal od samego początku.
Charakteryzujący się mocną osobowością i dynamicznym intelektem Willi Münzenberg w latach 20. XX wieku i w pierwszej połowie lat 30. odgrywal znacząca rolę w Kominternie i niestrudzenie pracował aby promować interesy Moskwy od Londynu do Hollywood. Między Berlinem a Paryżem zbudował rozbudowaną niejawną sieć propagandy, którą tworzyły gazety, tygodniki, filmy, ksiązki, slogany reklamowe. Pod jego kierunkiem setki różnych organizacji i komitetów oraz wydawnictw cynicznie posługiwały się i manipulowały intelektualistami i artystami w zachodniej Europie i w USA. Przez blisko dwie dekady artyści, biznesmeni, pisarze, aktorzy, profesorowie i księża byli przekonywani o moralnej wyższości komunizmu i jego nieuchronności jako politycznego systemu światowego w przyszłości. Willi Münzenberg był pionierem większości stosowanych do dziś technik manipulacyjnych. Tworzone ad hoc komitety dla niekończących się powodów, spolityzowane festiwale sztuki, marsze protestacyjne, dezinformacja – to wszystko pochodzi od tego geniusza propagandy. Jego dziełem była seria kampanii sprzeciwu: “antymilitaryzm”, “antyimperializm” a przede wszystkim “antyfaszyzm”.
Münzenberg jest najlepiej znany jako ojciec chrzestny („godfather”) fasadowych organizacji komunistycznych, które sam określał pogardliwie terminem „Innocent Clubs” (Kluby niewiniątek). Innocent Clubs nie byli w stanie się oprzeć postępowi intelektualiści na Zachodzie, nazwani sarkastycznie towarzyszami podrózy (fellow travelers”) - Lenin natomiast używał dosadnego określenia „polieznyj idiot” („useful idiot”). „Towarzysze podróży” rzadko wstępowali do partii komunistycznej i z pewnością bardzo by się oburzyli, gdyby im powiedziano, że są manipulowani. Byli wśród nich pisarze, aktorzy, reżyserzy, malarze, redaktorzy, naukowcy i celebryci - George Bernhard Shaw, Albert Einstein, Martin Andersen-Nexø, Romain Rolland, Louis Aragon, André Malraux, Heinrich Mann, Tomasz Mann, Bertolt Brecht, Pablo Picasso, Marlena Dietrich i wielu innych. Wg Normana Daviesa:
„dawało to efekt lawinowy obrazowo zwany „hodowaniem królików”. Ostateczny cel został jasno określony: „stworzyć na użytek zdrowo myślącego niekomunistycznego Zachodu dominujące przekonanie polityczne epoki: wiarę w to, że wszelkie opinie, które przypadkiem (…) służą celom Związku Radzieckiego, wywodzą się z najbardziej elementarnych założeń ludzkiej przyzwoitości”.
Innocent Clubs powstawały niewątpliwie ze szlachetnych powodów, takich jak pomoc w klęskach żywiołowych, zwalczanie ubóstwa albo walka o światowy pokój. Prototypem tych fasadowych organizacji była Internationale Arbeiter-Hilfe (IAH), stworzona przez Münzenberga w 1921 r. w celu zwalczania klęski głodu w sowieckiej Rosji. Później powstało wiele innych, takich jak Friends of Soviet Russia, World League against Imperialism, International Relief Fund, itp.
***
Urodzony 14 maja 1889 r. w Erfurcie Willi Münzenberg (właśc. Wilhelm Münzenberg) był synem wiejskiego oberżysty Friedricha Münzenberga i jego żony Luise. W latach 1903–1904 z przerwami uczęszczał do jednoklasowej szkoły wiejskiej we Friemarze i Eberstädt, a następnie do szkoły ludowej w Gocie. W latach 1904–1910 pracował w fabryce obuwia w Erfurcie. W 1906 wstąpił do socjaldemokratycznej organizacji młodzieżowej, wchodzącej w skład Vereinigung der freien Jugendorganisationen Deutschlands (Niemieckiego Stowarzyszenia Wolnych Organizacji Młodzieżowych); w 1907 został przewodniczącym jednej z grup lokalnych tej organizacji. Z powodu uczestnictwa w kongresie tego stowarzyszenia w Berlinie w 1908 r., stracił pracę w fabryce obuwia.
Na przełomie 1909 i 1910 Willi Münzenberg opuścił Erfurt i udał się do Szwajcarii, gdzie pracował jako pomocnik w aptece w Zurychu. Tam wstąpił do jednej z grup młodzieżówki socjalistycznej, a w lipcu 1912 został członkiem zarządu centralnego młodzieżówki socjalistycznej oraz redaktorem miesięcznika "Die freie Jugend". Podczas pierwszej wojny światowej kierował sekretariatem międzyna-rodowej młodzieżówki w Bernie, gdzie poznał Włodzimierza Lenina, Lwa Trockiego i Karola Radka. W 1917 został aresztowany za udział w demonstracji i spędził pięć miesięcy w więzieniu. W maju 1918 r. został ponownie aresztowany, a w listopadzie 1918 r. został wydalony ze jako „niechciany obcokrajowiec” (missliebiger Ausländer) i „sympatyk rewolucji październikowej” (Anhänger der Oktoberrevolution). Zamieszkał w Stuttgarcie i przyłączył się do komunistycznego Związku Spartakusa (Spartakusbund). W 1919 został wybrany na przewodniczącego młodzieżówki międzynarodówki komunistycznej. Wiele podróżował, m.in. do Austrii , Szwecji i Danii , gdzie nawiązywał kontakty z tamtejszymi komunistami. W 1920 r. na zaproszenie Radka uczestniczył w drugim kongresie Kominternu w Moskwie. Powtórnie pojawił się w Moskwie w 1921 r. na trzecim kongresie Kominternu.
Od 1924 Münzenberg był członkiem komitetu centralnego KPD, a także posłem do Reichstagu z okręgu Frankfurt-Hanau. Kierował również zachodnim wydziałem propagandy Kominternu, przez co pozostawał relatywnie niezależny od KPD. Był jednym nielicznych liderów KPD pochodzących z klasy robotniczej, z czego był bardzo dumny.
W latach 1921-1923 głód dotknął 25 mln mieszkańców Sowieckiej Rosji, doprowadzając do śmierci około 5 mln osób. Rozmiar tragedii zmusił bolszewików do szukania pomocy za granicą. Mimo obaw, że zostanie to odebrane jako oznaka słabości, musieli oni oficjalnie przyznać istnienie głodu i poprosić o wsparcie z zagranicy. 13 lipca 1921 r. Maksym Gorki zwrócił się o pomoc do „wszystkich uczciwych ludzi w Europie i Ameryce”. Na apel ten odpowiedziała organizacja American Relief Administration (ARA), utworzona w lutym 1919 r., żeby pomóc w odbudowie krajów europejskich zniszczonych w I wojnie światowej, kierowana przez Herberta Hoovera, późniejszego prezydenta Stanów Zjednoczonych z lat 1929-1933, który od 1921 r. sprawował urząd sekretarza handlu. Hooverowi udało się uzyskać od Senatu 20 mln dol. na pomoc dla głodujących Rosjan. W rezultacie ARA stała się największą instytucją niosącą im ratunek. 82% środków, które trafiły do głodujących, pochodziło właśnie od tej organizacji. Latem 1922 r. ARA karmiła dziennie 11 mln sowieckich obywateli.
Niezależnie od pomocy przekazywanej przez ARA bolszewicy prowadzili również akcje pozyskiwania finansów zagranicznych na pomoc dla głodujących. Latem 1921 r. na polecenie Komitetu Wykonaw-czego Kominternu Willi Münzenberg założył organizację Internationale Arbeiterhilfe (Międzynarodowa Pomoc Robotnicza), której zadaniem miało być, oprócz pozyskiwania pomocy materialnej, pobudzanie pozytywnego stosunku robotników do Związku Sowieckiego oraz obrona działań bolszewickiego rządu. Zamierzano to uzyskać dzięki stworzeniu wizerunku kraju odbudowującego się ze zniszczeń.
Wychodząc z założenia, że obraz pozwala na bardziej efektywny i emocjonalny przekaz niż słowo, w listopadzie 1921 r. Münzenberg zaczął wydawać pismo „Sowjet-Russland im Bild” („Związek Sowiecki w Obrazach”), które w 1924 r. przekształci się w „Arbeiter-Illustrierte Zeitung”. Początkowo wychodziło 5-10 tys. egzemplarzy, latem 1922 r. nakład wynosił 60 tys., by po zmianie nazwy na „Sichel und Hammer” („Sierp i Młot”) sięgnąć 150 tys. w styczniu i 250 tys. w lutym 1923 r.
Arbeiterhilfe zorganizowała także wystawę Hungersnot, Hungerhilfe in Sowjet-Russland (Klęska głodu i pomoc głodującym w Sowieckiej Rosji), która od 7 lipca.1922 r. pokazywana była w budynku dawnego rosyjskiego konsulatu w Berlinie. Ekspozycja, na którą składały się oprócz tabel, wykresów, artefaktów także fotografie, prezentowała przyczyny i skutki głodu oraz działalność organizacji pomocowych.
Angażując się budowę sowieckiej gospodarki Münzenberg powołał do życia przedsiębiorstwo Aufbau Industrie und Handels AG, w skrócie Aufbau (Odbudowa), które obok zakupu i dystrybucji sowieckich filmów, emitowało akcje i obligacje, by zapewnić kredyt dla rządu sowieckiego.
W kampanii zmierzającej do zorganizowania ruchu solidarności z Sowiecką Rosją wykorzystywano oczywiście fotografie pokazujące ofiary głodu, jednak większość zdjęć przedstawiała pozytywne strony życia w „ojczyźnie proletariatu”. Miały pokazać, że Sowiecka Rosja jest krajem, w który warto uwierzyć i go wspierać. W kampanii pomocy dla głodujących prowadzonej pod egidą Arbeiterhilfe chodziło bowiem nie tyle o filantropię, ile o politykę i wytworzenie w społeczeństwach zachodnich ruchu solidarności z bolszewicką Rosją.
Pod względem zakresu udzielanej pomocy i liczby uratowanych od śmierci głodowej ludzi kampania Arbeiterhilfe nie mogła się równać z działaniami ARA, ale też nie taki był jej najważniejszy cel. Z punktu widzenia Münzenberga istotniejsze było to, że dostarczając pomoc nielicznym grupom, mógł uzyskać materiały propagandowe pokazujące zadowolone, uśmiechnięte twarze dzieci, potrzebne do prowadzenia kampanii na Zachodzie. W wydanej w 1922 r. książce Das neue Russland (Nowa Rosja) głód pokazano za pomocą zdjęć dzieci w ośrodkach prowadzonych przez Arbeiterhilfe. Na pozostałych fotografiach oprócz scen z rewolucji i wojny domowej widać osiągnięcia Nowej Polityki Ekonomicznej, zilustrowane kadrami należących do Arbeiterhilfe zakładów rybackich, farm i traktorów. Narracja zdaje się pokazywać sukces polityczny i gospodarczy komunistów.
W Stanach Zjednoczonych z upoważnienia Kominternu fundusze na pomoc dla głodujących zbierał ), utworzony w sierpniu 1921 r. komitet Przyjaciół Związku Sowieckiego (Friends of the Soviet Russia, FSR). Do połowy października zgromadził on ponad 125 tys. dol. Była to suma wielokrotnie większa od tej, którą udało się uzyskać w Europie; została też zebrana w inny sposób. O ile w Europie darowizny pochodziły przede wszystkim od dużych organizacji związkowych, w Ameryce pieniądze – czasem sumy wysokości zaledwie 50 centów – przysyłali indywidualni ludzie lub niewielkie grupy. Za sukcesem tej akcji kryła się świetna organizacja sieci komitetów FSR, które powstawały nie tylko w dużych miastach, jak: Boston, Filadelfia, Baltimore, Chicago, Cleveland, Kansas City, Seattle, ale także w mniejszych ośrodkach: Rochester, Erie i Salt Lake City. Przyczyniły się do niego także nowoczesne działania marketingowe oraz wykorzystanie fotografii w ulotkach i innych publikacjach okolicznościowych. W czterostronicowym załączniku do prośby o wsparcie, opatrzonym tytułem Just as we were about to mail you the enclosed appeal THESE PICTURES ARRIVED FROM RUSSIA (Właśnie gdy mieliśmy wysłać do ciebie ten apel, PRZYBYŁY TE ZDJĘCIA Z ROSJI – wyróżnienie w oryginale), na pierwszej stronie zamieszczono tekst wzywający do wsparcia, a na trzech pozostałych fotografie ofiar głodu: dwie pokazujące stertę trupów na cmentarzu z krzyżami w tle, jedną przedstawiającą trzy leżące na ziemi ciała. Drastyczne obrazy miały wstrząsnąć odbiorcą i wzruszyć go.
Doświadczenia zdobyte przy organizowaniu pomocy dla głodujących Willi Münzenberg wykorzystywał z powodzeniem w dalszej działalności pomocowej i propagandowej. Na potrzeby tej działalności Münzenberg stworzył ogromny koncern medialny, zwany Münzenberg-Konzern albo Münzenberg Trust. W skład tego koncernu wchodziły gazety, domy wydawnicze, kina, teatry. Ze względu na ten koncern Willi Munzberg nazywany był często „Red Hearst” albo „Red Millionaire”.
W 1924 r. zakupił od Feliksa Hallego wydawnictwo Neuer Deutscher Verlag, w którym ukazywał się tygodnik "Illustrierte Sowjetrußland im Bild", przekształcony w 1926 w "Arbeiter Illustrierte Zeitung" (AIZ). Wydawnictwem kierowała Babette Gross. Stworzony równolegle dom wydawniczy Kosmos-Verlag GmbH publikował książki komunistycznych autorów (Kurt Kersten, Gustav Regler, Egon Erwin Kisch, Kurt Tucholsky, Henri Barbusse), a także monografię meksykańskiego malarza Diego Rivera.
Tygodnik AIZ był reprezentacyjną pozycją konsorcjum Münzenberga – wykorzystywano w nim najnowsze techniki fotograficzne, a twórcą jego okładek był John Heartfield (Helmut Herzfeld). W 1932 r. nakład AIZ osiągnął 420 tys., a publikowali w nim tacy autorzy jak Kurt Tucholsky, Maksym Gorki, George Bernard Shaw, Erich Kästner, Bertolt Brecht i Anna Seghers. Mimo to tygodnik nie stal się samodzielny finansowo i był dotowany przez Komintern i KPD.
W 1928 r. partnerka życiowa Münzenberga, Babette Gross udała się do Paryża, aby udzielić pomocy francuskim komunistom w stworzeniu podobnego tygodnika Nos Regards, Illustré mondial du travail, którego redaktorem naczelnym został Léon Moussinac. Po zamknięciu tego pisma Léon Moussinac stworzył w 1932 r. nowy tygodnik o tym samym profilu pt. Regards. Ponadto konsorcjum Münzenberga wydawało także w Paryżu dziennik Ce Soir.
W Niemczech Münzenberg wydawał również "Welt am Abend" (od 1926 r.), "Berlin am Morgen" (od 1931 r.), "Neue Montags-Zeitung", "Unsere Zeit" (do 1933 r. "Der Rote Aufbau"), "Der Weg der Frau" (od 1931 r.), pismo satyryczne "Eulenspiegel" (założone m.in. przez Heinricha Zillego w 1928 r.), oraz czasopisma specjalistyczne Volk und Film, Der Arbeiterphotograph.
Ponadto w skład koncernu Münzenberga wchodził klub książki "Universum-Bücherei für alle" – wy-dawnictwo publikujące obok tekstów autorów komunistycznych, m.in. Egona Erwina Kischa, Kurta Tucholsky’ego, także komunizujących pisarzy z zagranicy: Sinclaira Lewisa, Uptona Sinclaira, Ernesta Hemingwaya.
Na polecenie Lenina i Łunaczarskiego Münzenberg założył w 1924 r. studio filmowe MESHRABPOM, które wyprodukowało w latach 20. i 30. wiele filmów - propagandowe filmy dokumentalne, filmy animowane oraz fabularne. Kierownictwo MESHRABPOM powierzono przebywającemu w Moskwie od 1922 r. włoskiemu komuniście Francesco Misiano, przyjacielowi d’Antonio Gramsciego. Kierował tą firma do 1936 r. kiedy został oskarżony o „odchylenie trockistowskie” i skazany na śmierć w jednym z moskiewskich procesów.
Dystrybucją i wyświetlaniem sowieckich filmów na terenie Niemiec zajmowała się firma Prometheus Film GmbH, którą Münzenberg założył w 1929 r.. Firma sprowadziła do Niemiec m.in. nakręcony w 1925 r. film Siergieja Eisentsteina „Pancernik Potiomkin”. Firma Prometheus produkowała też filmy fabularne. W 1932 r., kilka miesięcy przed dojściem do władzy Hitlera, powstał film fabularny „Kuhle Wampe” na podstawie scenariusza Bertolda Brechta, w reżyserii Złatana Dudowa, poruszający temat bezrobocia w Republice Weimarskiej. Wkrótce potem firma Prometheus ogłosiła upadłość. Obok Prometheus Film GmbH, Münzenberg w 1927 r. założył firmę Weltfilm GmbH, zajmująca się produkcją i dystrybucją (poprzez partyjne kanały KPD) filmów propagandowych adresowanych do robotników.
W okresie Republiki Weimarskiej jednym z najbliższych współpracowników stał się Otto Katz. Urodzony w Czechach w 1895 r. w zamożnej rodzinie żydowskiej Otto Katz mówił swobodnie pięcioma językami: niemieckim, czeskim, angielskim, francuskim i rosyjskim. W młodości interesował się głównie życiem kulturalnym Pragi literaturą, kinem, teatrem i pięknymi aktorkami. Łatwo nawiązywał kontakty towarzyskie – wśród jego znajomych byli Franz Kafka, Max Brod, Franz Werfel. W latach 20. XX wieku zamieszkał w Berlinie, gdzie pracował jako dziennikarz, opublikował również tomik wierszy. Obracał się wśród ludzi teatru i filmu – Erwin Piscator, George Grosz, Bertold Brecht, Billy Wilder, Christopher Isherwood, a także aktorki i aktorzy. W 1922 r. wstąpił do KPD. Znajomość z Margarete Buber-Neumann (komunistyczna pisarka, działaczka Kominternu i żona jednego z przywódców KPD) i jej siostrą Babette Gross, będącą partnerką Mūnzenberga, umożliwiła Katzowi mu poznanie tego ostatniego. Willy Mūnzenberg od razu docenił jego talenty językowe Katza, jego liczne znajomości wśród artystów, dziennikarzy i literatów, i włączył Katza do grona swoich współpracowników. Jednocześnie talenty Katza – łatwość zawierania znajomości i czarowania ludzi, jego niezależność sądów w konfrontacji z przeciwnikami, talenty językowe oraz zdolność do intryg – zostały zauważone przez sowieckie sluzby specjalne. Katz został wytypowany na szkolenie dla szpiegów w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej (Международная ленинская школа) w Moskwie (zakonspirowana sekcja Kominternu). Posługiwał się wieloma pseudonimami; najczęściej występował jako André Simone (1895-1952) i Rudolph Breda (1895-1952). W latach międzywojennych był uważany najzdolniejszego i najbardziej wpływowego agenta sowieckich służb specjalnych działającego wśród intelektualistów i artystów. Jako André Simon brał w latach 30. udział we wszystkich głównych dezinformacyjnych akcjach Kominternu pod kierownictwem Williego Mūnzenberga. Kierował klubem Universum Būcherei, fasadową organizacją postępowych pisarzy niemieckich. Analogiczną organizację Left Book Club zainstalował w Wielkiej Brytanii.
Oprócz zadań realizowanych wśród zachodnich intelektualistów i artystów, na polecenie NKWD Otto Katz inwigilował też swojego szefa Mūnzenberga. Artur Koestler w autobiografii napisał, że Willy Münzenberg nie miał złudzeń, co do roli jaką pełnił przy nim Katz.
W 1927 roku Willy Münzenberg objął kierownictwo utworzonej w Brukseli Ligi przeciw imperializmowi (League against Imperialism). W 1929 zorganizował w Brukseli „Kongres przeciwko kolonializmowi i imperializmowi”, w którym uczestniczyło 174 delegatów reprezentujących 137 organizacji z 37 państw, a obradom przewodniczył francuski pisarz komunistyczny Henri Barbusse. Największa grupę tworzyło 25 delegatów z Chin. Kraje kolonialne reprezentowali m.in. Jawaharlal Nehru, Suharto, Lamine Senghor, Muhammad Hatta. Oprócz delegacji z krajów południa w kongresie uczestniczyli pacyfiści niemieccy (Albert Einstein) i amerykańscy, deputowani lewicowi z Wielkiej Brytanii, feministki (Helene Stöcker) i delegacja sowiecka.
Szczytowym punktem międzynarodowej aktywności Münzenberga w okresie Republiki Weimarskiej stało się zorganizowanie w marcu 1932 roku w Amsterdamie Światowego Kongresu przeciw Wojnie i Faszyzmowi (The World Congress Against War and Fascism), w którym uczestniczyło ponad 2 tysiące delegatów z 27 krajów. Kongres zakończył się powołaniem stałego Światowego Komitetu przeciw Wojnie i Faszyzmowi (World Committee Against War and Fascism), którym kierował Henri Barbusse, a po jego śmierci francuski fizyk Paul Langevin. Siedziba Komitetu była w Berlinie; po dojściu do władzy Hitlera Komitet przeniósł swą siedzibę do Paryża. W pracach Komitetu aktywnością wyróżniały się feministki, wśród których były takie osobowości jak Gabrielle Duchêne, Emily Pankhurst et Dolores Ibárurri. Ellen Wilkinson.
19 lutego 1933 r. Münzenberg wraz z socjaldemokratami zorganizował w gmachu berlińskiej opery kongres Das Freie Wort (Wolne Słowo), w którym uczestniczyło 900 osób, m.in. Carl von Ossietzky, Wolfgang Heine, Otto Lehmann-Rußbüldt, George Bernhard Shaw, Max Baurer, Käthe Kollwitz, Kurt Grossmann , Albert Einstein a także Heinrich Mann i Thomas Mann. Publicysta Erich Everth wygłosił płomienne przemówienie na temat obrony wolności prasy, a uczestnicy kongresu podpisali manifest Das Freie Wort zredagowany przez Münzenberga.
Kilka dni później, w nocy z 27 na 28 lutego 1933 r. w Berlinie spłonął gmachu parlamentu Rzeszy. Następnego dnia, na mocy zarządzenia wyjątkowego aresztowano komunistycznych posłów do Reichstagu, dziennikarzy, intelektualistów i prawników. Aresztowani zostali m.in. Egon Erwin Kisch i Carl von Ossietzky. Jednocześnie w Niemczech władze wprowadziły zakaz wydawania prasy komunistycznej i socjaldemokratycznej, zamknięto 200 gazet socjaldemokratycznych i 35 komunistycznych o łącznym nakładzie 200 milionów egzemplarzy, w tym wszystkie tytuły wydawane przez koncern Münzenberga.
Münzenberg zdołał zbiec przed grożącym mu aresztowaniem do Francji, gdzie dzięki wstawiennictwu Henry’ego Barbusse’a otrzymał azyl polityczny. W 1933 r. został pozbawiony obywatelstwa niemieckiego. Z Niemiec zbiegli również jego współpracownicy: Hans Schulz (osobisty sekretarz), Gustav Regler i Otto Katz, oraz jego towarzyszka życia Babette Gross.
We Farncji Willy Münzenberg szybko odtworzył swoje imperium medialne, dzięki licznym znajomościom jakie on i jego przyjaciele wcześniej poczynili wśród francuskich intelektualistów, pisarzy, dziennikarzy i artystów tudziez polityków. Szybko wznowiono wydawanie gazet - AIZ oraz "Unsere Zeit" zaczęto wydawać w Paryzu i Bazylei. Od 15 września 1933 r. wydawano w Pradze pismo "Der Gegen-Angriff".
W 1933 r. Münzenberg kupił dzięki pośrednictwu Paula Nizana, za pieniądze Kominternu i PCF (Parti communiste français), paryskie wydawnictwo Éditions du Carrefour. Założone w 1928 r. przez Pierre G. Lévy wydawnictwo, publikujące m.in. ksiązki Maxa Ernsta, Franza Kafki, Isaaka Babla, Borisa Pilniaka, Nazima Hikmeta, Jamesa Joyce’a, Siergieja Eisensteina, w 1931 r. popadło w kłopoty finansowe, więc Pierre G. Lévy skwapliwie skorzystał z propozycji Münzenberga. Wśród nowych pracowników Éditions du Carrefour znaleźli się członkowie berlińskiego konsorcjum - Babette Gross, Otto Katz (we Francji uzywający nazwiska Andre Simon) i John Heartfield (ilustracje i projekty okładek), oraz osoby które Willi Münzenberg poznal już na emigracji: Arthur Koestler i Manes Sperber.
Swoją działalność pod egidą Kominternu wydawnictwo Éditions du Carrefour rozpoczęło w 1934 r. publikacją tzw. Brunatnej Księgi (Braunbuch über Reichstagsbrand und Hitler-Terror, w skrócie Braunbuch), zbioru reportaży i analiz, demaskujących nazistowskie metody sprawowania władzy. Do powstania Brunatnej Księgi przyczynili się głównie Otto Katz i Gustaw Regler. Opublikowana w 20 językach (łączny nakład 1 milion egzemplarzy), Brunatna Księga spełniła podwójne zadanie — mobilizowała zachodnią opinię publiczną do krytyki III Rzeszy, skłaniając jednocześnie niekomunistyczne kręgi do podjęcia w przyszłości współpracy z KPD. Podobną rolę odegrała publikacja zabronionych w Niemczech tekstów Egona Kischa. Do 1937 r. w tym wydawnictwie ukazało się ok. 50 publikacji w języku niemieckim.
Münzenberg powiększył swoje nowe imperium kupując dwa inne domy wydawnicze: „Éditions de Prométhée” i „Editions Sebastian Brant” w Strasburgu.
Sukcesem Münzenberga stało się uruchomienie międzynarodowej akcji obrony oskarżonych o podpalenie Reichstagu. Już po wydaniu wyroku przez lipski Trybunał Rzeszy do Berlina przybyli dwaj wybitni francuscy pisarze: Andre Gide i André Malraux. Celem ich podróży było uzyskanie zgody władz na wydalenie wcześniej sądzonych. Mimo fiaska starań o spotkanie z członkami kierownictwa Rzeszy, Dymitrowa wydano miesiąc później Związkowi Sowieckiemu.
Z inicjatywy Münzenberga oraz Clary Zetkin, Henry’ego Barbusse i Johna Dos Passosa przy Internationale Arbeiterhilfe powołano do życia Deutsches Hilfskomitee (Niemiecki Komitet Pomocowy). Zadaniem komitetu było rozpowszechnianie informacji o ofiarach nazizmu, organizacja zebrań i demonstracji w ich obronie.
W 1934 r. wpływy Münzenberga sięgnęły antypodów – z polecenia Kominternu do Australii udał się „szalejący reporter” (Der rasende Reporter) Egon Erwin Kisch, aby wziąć udział w konferencji Movement Against War and Fascism (fasadowa organizacja Australian Communist Party). Wprawdzie Kisch zyskał sobie popularność w Australii, głównie w wyniku deklaracji tamtejszego rządu klasyfikującej go jako "undesirable as an inhabitant of, or visitor to, the Commonwealth", jednak jego próby zainstalowania w tym kraju Frontu Ludowego nie powiodły się.
***
Przejęcie rządów przez NSDAP w Niemczech od 30 stycznia 1933 roku oznaczało klęskę taktyki przywódców sowieckich, obliczonej na sowietyzację tego państwa. Po dwóch latach rozważań teoretycznych, Georgij Dymitrow przedstawił na VII Kongresie Kominternu (25 VII – 20 VIII 1935) referat, w którym faszyzm został określony jako jawna terrorystyczna dyktatura najbardziej reakcyjnych, najbardziej szowinistycznych i najbardziej imperialistycznych elementów kapitału finansowego, zaś niemiecki narodowy socjalizm został mianowany najbardziej reakcyjną odmianą faszyzmu. Przy okazji, wskazano również na Mussoliniego, Piłsudskiego i Hitlera jako wściekłych faszystów.
Jednocześnie na tym kongresie przedstawiono nową koncepcję tworzenia „antyfaszystowskich frontów ludowych”, które miały zatrzymać ofensywę sił wrogich „demokracji i wolności”. Ta koncepcja nie oznaczała wyrzeczenia się celu strategicznego tj. zsowietyzowania Europy: „Celem naszej walki przeciwko faszyzmowi nie jest odbudowa burżuazyjnej demokracji, tylko zdobycie władzy sowieckiej. […] Walka przeciwko faszyzmowi tylko w celu obrony demokracji nie wyrywa zła z korzeniami.” (fragment projektu rezolucji VII Kongresu Kominternu). Zmieniła się tylko taktyka – po zniszczeniu „faszyzmu” kominternowcy zamierzali się rozprawić ze swymi jednolitofrontowymi sojusznikami.
W latach 30. ubiegłego wieku największym poligonem antyfaszyzmu stała się Hiszpania, w której po przejęciu wladzy przez Front Ludowy w marcu 1936 roku przystąpiono do budowy państwa - pierwowzoru „kraju demokracji ludowej”. Willi Mūnzenberg, deklarujący w swoich gazetach, że „Sztandar Republiki jest oficjalnym sztandarem wszystkich walczących przeciw faszyzmowi”, wylansował obraz hiszpańskiej wojny domowej jako „wojny faszyzmu przeciwko demokracji i republice”. Utworzywszy Le Comite International de Secours de la Republique Espagnole (Międzynarodowy Komitet Pomocy dla Republikańskiej Hiszpanii) zainicjował zbiórkę pieniędzy. We Francji udało się zebrać 11 mln franków, a w Wielkiej Brytanii kwotę odpowiadająca 6 mln franków.
Przeprowadzenie zbiórki pieniędzy w USA yło zadaniem Andre Simona (vel Otto Katza). W USA funkcjonowała od 1935 r. organizacja o nazwie The League of American Writers, zrzeszająca amerykańskich pisarzy, dramaturgów, poetów, dziennikarzy i krytyków literackich. Większość z nich należała do Communist Party USA (CPUSA), pozostali byli „towarzyszami podrózy” (fellow travelers). Członkami ligi byli m.in. Dashiell Hammett, I.F. Stone, Myra Page, Millen Brand, Dorothy Parker, Lilian Hellman, Arthur Miller. Zadania polityczne Ligi zmieniały się wraz ze zmianami w linii politycznej CPUSA. Liga rozpoczęła swoją działalność jako organizacja antyfaszystowska, aby przeistoczyć się w organizację antywojenną po podpisaniu paktu Ribbentrop – Mołotow w 1939 r. Z kolei, po ataku III Rzeszy na Związek Sowiecki w 1941 r. Liga przeszła na stronę prowojenną. Oczywiści, w czasie wojny domowej w Hiszpanii Liga była po stronie rządu republikańskiego.
Andre Simon vel Katz przybył do USA w 1936 r., w celu utworzenia kolejnej fasadowej organizacji Komunistycznej Partii USA (Communist Party USA, CPUSA) o nazwie Hollywood Anti Nazi League (HANL). W Hollywood znalazł wielu znajomych ludzi kina i teatru (aktorów, reżyserów, scenografów, kompozytorów) którzy wyemigrowali z Niemiec po dojściu Hitlera do władzy. Swoje działania zainaugurował kolacją połączoną ze zbiórką pieniędzy, w której uczestniczyli m.in. Irving Thalberg, Jack L. Warner, David O. Selznick, and Samuel Goldwyn. Błogosławieństwa temu przedsięwzięciu udzielił kardynał John Joseph Cantwell. W tworzenie HANL zaangażowała się także aktorka Gloria Stuart.
W kwietniu 1936 r. Katz wspólnie z pisarką Dorothy Parker i scenarzystką Lilian Hellman, zorganizował w sali Women’ Club wiec w obronie Republiki Hiszpańskiej, na którym James Cogney w swoim przemówieniu przedstawił faszyzm jako zło zagrażające ludzkości. Drugim mówcą był pochodzący z Bawarii książę Hubert Fryderyk von Loewenstein. Katolicki książę przybył z Katzem do USA, aby tumanić tamtejszych katolików na rzecz rojos mordujących w okrutny sposób katolickich biskupów, księzy i zakonników. Na tym wiecu ogłoszono powstanie Hollywood Anti Nazi League (HANL). Uczestnicy wiecu powołali przez aklamację scenarzystę Donalda Ogdena Stewarta na przewodniczącego HANL, a Dorothy Parker na honorową przewodniczącą.
Wprawdzie HANL była organizacją fasadową Komunistycznej Partii USA, ale jej członkowie w liczbie około 5 tysięcy, reprezentowali pełne polityczne spektrum Holywood. Oprócz członków partii komunistycznej w HANL byli również liberałowie i konserwatyści (np. Herman J. Mankiewicz).
Od pażdziernika 1936 r. HANL publikowała tygodnik Hollywood Anti-Nazi News, a od 1937 r. prowadziła dwa programy radiowe w stacji KFWB, których autorami byli głównie Donald Stewart i Herbert Biberman. Miała swoje lokalne oddziały w Silver Lake, Hollywood, Beverly Hills i innych miejscowościach w hrabstwie Los Angeles. Organizowała m.in. bojkot wyrobów produkowanych w Niemczech, pikietowała zebrania German American Bund. W listopadzie 1938 r. członkowie HANL zorganizowali protest przeciw wizycie w Hollywood na zaproszenie Walta Disneya niemieckiej reżyser Leni Riefenstahl. Wcześniej protestowali przeciw przybyciu do Hollywood Vittorio Mussoliniego, syna dyktatora Benito Mussoliniego.
HANL podejmowała także próby przekonania właścicieli wytwórni filmowych do produkcji antynazi-stowskich filmów, jednak bez skutku. W grudniu 1936 roku grupa literatów (Lillian Hellman, Ernest Hemingway, John Dos Passos, Dorothy Parker, and Archibald MacLeish) stworzyła firmę Contemporary Historians, Inc., aby zrealizować propagandowy film o wojnie domowej w Hiszpanii. Dochód z tego przedsięwzięcia miał wspierać republikanów. Scenariusz filmu pt. The Spanish Earth napisali Ernest Hemingway i John Dos Passos we współpracy z Lillian Hellman i Archibaldem MacLeishem; reżyserem był Joris Ivens. W roli narratora wystąpił Orson Welles (w wersji francuskiej Jean Renoir). Na zaproszenie prezydenta Roosevelta i jego żony Eleanor przedpremierowy pokaz miał miejsce w Białym domu 8 lipca 1937 r. Recenzja w The New York Times była powściągliwa – scenariusz został określony jako wyraźnie propagandowy, natomiast wysoko ocenione zostały zdjęcia.
Po podpisaniu paktu Ribbentrop – Mołotow, Komintern zabronił fasadowym organizacjom komunistycznym prowadzenia działalności antynazistowskiej, w związku z tym HANL zmieniła nazwę najpierw na "Hollywood League for Democratic Action", a potem na American Peace Mobilization.
***
W latach 1937 – 1939 praktycznie całe sowieckie społeczeństwo zostało poddane masowym represjom („Wielka Czystka”). W jawnych procesach politycznych na ławach oskarżonych zasiedli wybitni przywódcy partyjni (stara „leninowska gwardia”) i wyżsi funkcjonariusze administracji państwowej. Starannie wyreżyserowane widowiska miały na celu zdyskredytowanie wszystkich podsądnych oraz rzekomego inspiratora ich działań – Trockiego. Odsłaniano coraz głębsze kulisy „wielkiego spisku przeciwko Związkowi Sowieckiemu”, uknutego przez światowy imperializm. Prokurator Andriej Wyszyński stawiał podsądnym najbardziej absurdalne zarzuty związane z rzekomo agenturalną i terrorystyczną działalnością na rzecz obcych wywiadów, a podsądni potwierdzali je, prześcigając się w najbardziej fantastycznych samooskarżeniach. W tzw. procesie szesnastu, głównymi oskarżonymi byli Zinowjew i Kamieniew, którzy zostali skazani na śmierć i rozstrzelani. W lutym 1937 roku w tzw. procesie piętnastu, jeden z oskarżonych Karol Radek, znajomy Münzenberga jeszcze ze Szwajcarii, został skazany „tylko” na 10 lat łagru. , gdzie w 1939 został zabity przez urków (więźniów kryminalnych).
Represje objęły również aktyw Kominternu. Brutalnie rozprawiono się z KPD - niemal równocześnie z „wielką czystką”, w połowie 1936 r. rozpoczęły się prześladowania niemieckich emigrantów. Wśród aresztowanych znaleźli się bliscy znajomi Münzenberga, prominentni działacze KPD, m.in. Heinz Neumann i jego żona Margarete Buber-Neumann. Aresztowany przez NKWD 27 kwietnia 1937 r., Heinz Neumann został skazany na śmierć przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego 26 listopada i tego samego dnia rozstrzelany.Jego zona Margarette Buber-Neuman została zesłana do łagru w Karagandzie, skąd na mocy porozumienia Ribbentrop – Mołotow w 1940 r. przekazano ją Gestapo, w sposób niezamierzony ratując jej życie. Wojnę spędziła w KL Ravensbruck, do którego w 1945 r. weszli żolnierze amerykańscy. Takiego szczęścia nie miała np. aktorka Carola Neher, w Republice Weimarskiej mistrzowska odtwórczyni roli Polly w „Operze za trzy grosze” Bertolta Brechta – skazana na 10 lat łagru w 1937 r., po dwóch latach łagru, znalazła się na liście osób przewidzianych do wydania III Rzeszy. Odmowa współpracy z NKWD spowodowała anulowanie wspomnianej decyzji. Odesłana do obozu, została rozstrzelana, najprawdopodobniej w 1942 r.
W 1936 r. Münzenberg skrytykował moskiewski proces, w wyniku którego Zinowjewa i Kamieniewa skazano na karę śmierci. W odpowiedzi został niezwłocznie wezwany do Moskwy, unikał jednak tej podróży pomimo wielokrotnych namów Waltera Ulbrichta.
W latach 1935 – 1937 Münzenberg podejmował próby zintegrowania niemieckich emigrantów ko-munistycznych i socjaldemokratycznych w Volksfront („Front Ludowy”). Przedstawiciele tych środowisk spotykali się w paryskim Hotelu Lutetia, tworząc tzw. Krąg Lutetia ( Lutetia-Kreis). W lutym 1936, z inicjatywy Heinricha Manna i socjaldemokraty Maxa Brauna odbyła się w Hotelu Lutetia pierwsza większa konferencja niemieckiego Frontu Ludowego, w której uczestniczyło 118 osób.
Procesy moskiewskie oraz masowa „czystka” w ZSRR miały wpływ na losy niemieckiego Volksfrontu. Willy Münzenberg został odsunięty od wpływów politycznych, a jego miejsce we władzach zajął Walter Ulbricht, od 1935 r. członek ścisłego kierownictwa partii. Walter Ulbricht zarzucił Münzbergowi „trockizm”. Jesienią 1937 r. George Dymitrow po rozmowie ze Stalinem zanotował w swoim Tagesbuchu jego polecenie: „Münzenberg jest trockistą. Kiedy przyjedzie, aresztujemy go natychmiast. Spróbuj go tu sprowadzić”. Pomimo wielu wezwań Dymitrowa, Münzenberg, w obawie o własne życie, nie pojechał do Moskwy. W 1938 r. towarzysze ogłosili więc, że ze względu na brak dyscypliny partyjnej Münzenberg został wykluczony z KPD.
Wykluczony z KPD Münzenberg został liderem niemieckich emigrantów politycznych w Paryżu. W 1938 r. założył wraz Arthurem Koestlerem pismo „Die Zukunft” („Przyszłość”), publikowane przez wydawnictwo Sebastian Brant-Verlag, zajmujące się wydawaniem literatury antyfaszystowskiej. Do pierwszego numeru artykuł napisał m.in. Heinrich Mann. Dla pisma pisali ponadto Lion Feuchtwanger, Oskar Maria Graf, Alfred Döblin i Tomasz Mann. W dziesiątym numerze pisma z marca 1939 Münzenberg zamieścił artykuł Alles für die Einheit, w którym wezwał do budowy frontu jedności przeciwko faszyzmowi.
10 marca 1939 r. za pośrednictwem „Die Zukunft” Münzenberg ogłosił, że opuszcza KPD i zrywa z aparatem partyjnym, lecz nie z komunizmem. Związał się z emigracyjną Deutsche Freiheitspartei, niewielką partią założoną przez byłego ministra finansów w rządzie krajowym Prus Otto Kleppera, która próbowała zbudować struktury niezależne od Kominternu.
W reakcji na podpisany 23 sierpnia 1939 r. pakt Ribbentrop-Mołotow, Münzenberg w artykule pt. „Der russische Dolchstoß“, opublikowanym w „Die Zukunft” argumentował, że pakt jest zdradą ideałów walki z faszyzmem i wezwał do obrony wolności zarówno przed polityką jak i Stalina. Artykuł zakończył dramatycznym oskarżeniem Stalina o zdradę: "Der Verräter, Stalin, bist Du!".
W czerwcu 1940 r. Willy Münzenberg uciekając przez Wehrmachtem opuścił Paryż i znalazł się na południu Francji, gdzie został internowany przez rząd Daladiera i osadzony w obozie Camp militaire de Chambaran. Wraz z kilkoma innymi internowanymi, z których jeden był prawdopodobnie agentem NKWD, podjął próbę ucieczki w kierunku granicy ze Szwajcarią. 17 października 1940 r. w pobliżu miejscowości Saint Marcellin myśliwi odnaleźli leżące w pobliżu drzewa, przysypane liśćmi zwłoki (częściowo w stanie rozkładu). Zmarły miał na szyi zaciśnięty sznur. Francuska policja ustaliła, że są o zwłoki Münzenberga; w protokole jako przyczynę zgonu wskazano samobójstwo. To orzeczenie budzi jednak wątpliwości, bowiem dochodzenie policyjne było bardzo powierzchowne, m.in. policjanci nie przesłuchali internowanych z obozu Chambaran. Tymczasem z ich oświadczeń wynika, ze Münzenberg był w dobrej formie psychicznej, bez żadnych oznak depresji. Z tego względu wielu niemieckich emigrantów z otoczenia Münzenberga (m.in. Babette Gross) uważało, że Münzenberg został zamordowany przez agentów NKWD działających na polecenie Stalina. Powojenne śledztwo nie rozstrzygnęło sprawy definitywnie.
Po zakończeniu WW II, współpracownicy Williego Münzenberga, którzy przeżyli czystki stalinowskie i wojnę, byli inwigilowani przez SED (służba bezpieczeństwa NRD, poprzedniczka STASI). Dotyczyło to przede wszystkim Babette Gross, której w 1940 udało się opuścić Francję i wyjechać do Meksyku razem z Otto Klepperem . W 1947 r. wróciła z Meksyku do Paryża. Agenci SED raportowali, że Babette Gross „rozpuszcza plotki” jakoby Münzenberg został zamordowany przez agentów sowieckich służb bezpieczeństwa.
André Simone (vel Otto Katz) po wojnie w Pradze był redaktorem gazety Rudé právo. W listopadzie 1952 r. był jednym z oskarżonych w sprawie tzw. antypaństwowego ośrodka spiskowego (proces Rudolfa Slansky’ego). Jako „brytyjski szpieg i syjonistyczny agent” został skazany na karę śmierci i powieszony 3 września 1952 r. Żaden z jego licznych znajomych artystów i intelektualistów na Zachodzie nie stanął w jego obronie.
Po wojnie nazwisko Williego Münzenberga zostało przez komunistów obłożone anatemą i wymazane z wszystkich historycznych publikacji ukazujących się w Związku Sowieckim i państwach wschodniej Europy. To samo dotyczyło wszystkich jego dzieł – wydawnictw, organizacji etc. Przez długie lata jedynym źródłem wiedzy Münzenbergu była biografia napisana przez Babettę Gross. Po 1990 r., w związku z udostępnieniem historykom zawartości archiwów sowieckich, zwłaszcza archiwum Kominternu, na Zachodzie pojawiło się kilka książek historycznych o Münzenbergu. Jego bogaty życiorys dostarcza młodym adeptom nauk historycznych materiału na rozprawy doktorskie. Korzystają z niego również autorzy książek sensacyjnych.
***
Przy pisaniu notki autorka korzystała z informacji zawartych w następujących publikacjach:
1. Norman Davies, Europa, Rozprawa historyka z historią, Wyd. Znak, 2010
2. Annette Nogarède-Grohmann, Les réseaux d’intellectuels de l’Entre-deux-guerres: l’exemple de Willi Münzenberg (1889-1940), https://ed188.hypotheses.org/files/2018/10/4-NOGAREDE.pdf
3. Katarzyna Jedynakiewicz, Radziecka „wielka czystka” w opiniach niemieckiej emigracji literackiej (1936-1939), Dzieje Najnowsze, rocznik XXXVI — 2004, 2, s.73-92
4. Tomasz Stempowski, Bezlitosne fotografie: głód w Rosji w latach 1921-1923, http://fototekst.pl/bezlitosne-fotografie-glod-w-rosji-w-latach-1921-1923/
5. K. Braskén, The International Workers’ Relief, Communism, and Transnational Solidarity, Springer 2015
6. Fredrik Petersson, Willi Münzenberg: A Propagandist Reaching Beyond the Party and Class, [w] Weimar Communism as Mass Movement 1918-1933, Edited by Ralf Hoffrogge and Nor-man LaPorte, Lawrence and Wishart, London 2017 ; https://www.mobt3ath.com/uplode/book/book-63078.pdf
7. Sean McMeekin, The Red Millionaire: A Political Biography of Willy Münzenberg, Moscow's Secret Propaganda Tsar in the West, Yale University Press, 2004
