Jedna ze znanych w Hiszpanii legend chrześcijańskich mówi,
że kiedy faryzeusze podejmowali decyzjęo wydaniu Jezusa z Nazaretu na śmierć,
najpierw zwrócili się do najważniejszych synagog ówczesnego świata
z zapytaniem o zgodę.
Hiszpańscy Żydzi z Toledo nie tylko się nie zgodzili,
ale po śmierci Chrystusa wyprawili posłańców do św. Jakuba z prośbą,
aby przybył na ziemię hiszpańską głosić Ewangelię.
W styczniu 1492 roku, po ponad dziesięcioletniej wojnie, jaką wydali Grenadzie Królowie Katoliccy, czyli Izabela I Kastylijska i Ferdynand II Aragoński, nastąpił jej upadek, który zakończył historię państw muzułmańskich na Półwyspie Iberyjskim. Większość muzułmanów i Żydów została zmuszona do opuszczenia Hiszpanii lub nawrócenia na chrześcijaństwo. 31 marca 1492 roku Katoliccy Królowie Hiszpanii wydali edykt nakazujący wydalenie z Królestwa Hiszpanii i jej posiadłości wszystkich Żydów. Ten edykt, nazywany Edyktem z Alhambry, obowiązywał w królestwie Hiszpanii przez 432 lata.
W 1923 roku w wyborach do Kortezów (les Cortes – parlament) zwycięstwo odniosły stronnictwa liberalno demokratyczne. Stało się to przyczyną puczu wojskowego, któremu przewodził generał Miguel Primo de Rivera y Orbaneja, markiz de Estella. Generał objął władzę dyktatorską za przyzwoleniem króla Alfonsa XIII (z dynastii Burbonów) i sprawował ją przez 6 lat. Swój program polityczny streścił w jednym zdaniu: „Przybyłem by walczyć z komunizmem”.
Rozwiązał Kortezy, zdelegalizował wszystkie partie polityczne, wprowadził cenzurę i represje wobec opozycji, jednak za jego rządów nie było ani jednej politycznej egzekucji. Król Alfons XIII nazywał go moim Mussolinim.
Za czasów rządów tego dyktatora, w 1924 roku został anulowany Edykt z Alhambry o wypędzeniu Żydów oraz opublikowano dekret państwowy, w którym generał Primo de Rivera przyznał obywatelstwo hiszpańskie wszystkim Żydom sefardyjskim, wywodzącym się z Półwyspu Iberyjskiego.
Brytyjski historyk Stanley Payne określił rządy Primo de Rivery jako najłagodniejszą i najbardziej liberalną dyktaturę w XX wieku. Rządy generała Francisco Franco Bahamonde, szefa państwa hiszpańskiego (Jefe del Estado Espaňol) w latach 1936-1975, były zdecydowanie mniej liberalne. Jednak postawa reżimu gen. Franco wobec Żydów była taka sama jak reżimu gen. Primo de Rivery. W czasie II wojny światowej wiele tysięcy Żydów przekroczyło Pireneje na podstawie państwowego dekretu gen. Primo de Rivery z 1924 roku, przyznającego obywatelstwo hiszpańskie wszystkim Żydom wywodzącym się z Półwyspu Iberyjskiego.
W czasie II WW Hiszpania nie wydala III Rzeszy ani jednego Żyda. Stała się natomiast centrum przerzutowym Żydów sefardyjskich via Portugalia do Ameryki Południowej.
W 1940 roku przywódca społeczności żydowskiej w Lizbonie wydal obszerne oświadczenie, skierowane do liderów żydowskich w Ameryce, w którym z oburzeniem dementował fałszywe pogłoski, jakoby władze Hiszpanii w jakikolwiek sposób szykanowały Żydów, albo uniemożliwiały im emigrację.
W 1940 roku utworzony został Instytut Studiów Hiszpańsko-Judaistycznych im. Benito Ariasa Montany, placówka badawcza działająca w ramach Ministerstwa Edukacji. W roku 1941 Instytut rozpoczął wydawanie czasopisma „Revista de Etudios Hebraicos y Sefardies – Sefrad”, które ukazuje się do dziś i cieszy się opinią jednego z najlepszych w dziedzinie badań nad historią i kultura Żydów.
W 1942 roku rząd Hiszpanii w oficjalnej nocie wystosowanej do III Rzeszy domagał się uwolnienia z więzień i obozów wszystkich Żydów pochodzenia sefardyjskiego oraz zaniechania prześladowań wyznawców innych religii objawionych. Spotkało się to z uznaniem Watykanu – 7 lipca papież Pius XII oświadczył:
Hiszpania jest dowodem na możliwości w jakie Opatrzność Boska wyposażyła religię katolicka, w celu łączenia narodów i dawania im budującego przykładu.
W latach 1943-1944 pracownik ambasady hiszpańskiej w Budapeszcie, Ángel San Briz, za zgodą i przy pomocy ambasadora Miguela Angela Muguiro, wydawał masowo paszporty hiszpańskie zagrożonym Żydom. Jednocześnie konsulat hiszpański w Budapeszcie wydal Żydom 1600 wiz tranzytowych do Szwajcarii, czyli de facto do USA. Ángel San Briz został uhonorowany medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.
Konsulaty na Bałkanach, we Włoszech i w Turcji wydały ponad 100 tysięcy paszportów hiszpańskich dla potomków Żydów sefardyjskich. Hiszpanie przyznawali stypendia dla młodzieży pochodzenia sefardyjskiego umożliwiające im studia w starej ojczyźnie.
2 października 1944 roku Światowy Kongres Żydów serdecznie podziękował władzom Hiszpanii za akcję ratowania żydowskiego życia.
Również Gołda Meir doceniła postawę Hiszpanii. Podczas debaty w Knesecie 10 lutego 1959 roku oświadczyła: Naród żydowski i państwo Izrael pamiętają o aktywnej pomocy humanitarnej jakiej udzieliła Hiszpania ofiarom nazizmu w erze hitlerowskiej.
W 1970 roku w Nowym Yorku miało miejsce seminarium poświecone Zagładzie, podczas którego rabin Chaim Lipschitz powiedział: Są dowody, że Franco ocalił więcej niż 60 tysięcy. Nadchodzi godzina, ze ktoś odda za to Franco sprawiedliwość.
Natomiast sam Franco otwierając w 1960 roku w Bibliotece Narodowej w Madrycie wystawę sefardyjską powiedział w obecności wielu Żydów z całego świata:
Czuję się dumny, że miałem możliwość uratować tak wiele żydowskich istnień podczas drugiej wojny światowej.
Po śmierci gen. Franco, w najbliższy szabat tj. 22 listopada 1975 roku, w synagodze hiszpańsko-portugalskiej w Nowym Yorku amerykańscy Żydzi modlili się w jego intencji, okazując w ten sposób swoją wdzięczność za dobro, jakie zmarły wyświadczył Żydom podczas II wojny światowej.
***
Przy pisaniu notki autorka korzystała z informacji zawartych w książce:
Tadeusz Zubiński, Generał Franco i jego Hiszpania (1892-1975), Warszawa 2014,
Inne tematy w dziale Kultura
