Rewolucja - czym jest?

„Rewolucja[1] to gwałtowna przemiana zrywająca radykalnie z przeszłością”[2]. Termin ten używany jest do opisania procesów politycznych, w dwóch perspektywach: jako określnik pozaprawnej i radykalnej zmiany politycznej, bez względu na jej charakter, oraz jako synonim zdobycia władzy przez  ugrupowania lewicowe, kosztem tradycyjnych struktur władzy[3]. W pierwszym ujęciu rewolucja ma charakter sytuacyjny: Kto obala istniejący system władzy jest rewolucjonistą[4]. Ujęcie wąskie, traktuje więc rewolucję jako akt polityczny, gwałtowne przejęcie władzy w państwie, albo systemie politycznym, przez podmiot dotychczas jej pozbawiony; najczęściej w  następstwie walki zbrojnej[5]. Akt ten jest początkiem głębokich przemian w  strukturze społeczno ekonomicznej danego społeczeństwa, co ją właśnie odróżnia od rebelii, czy rewolty. „Rewolucja (…) przynosi fundamentalną zmianę dotyczącą systemu politycznego”[6]. Zwraca na to uwagę Samuel Huntington, który podkreśla, że:

…rewolucja to szybka, fundamentalna i gwałtowna zmiana dominujących wartości i mitów społeczeństwa, instytucji politycznych, struktury społecznej, przywództwa a także działalności i polityki rządu. Rewolucję należy zatem odróżnić od insurekcji, rebelii, rewolt, zamachów i wojen o niepodległość[7].

W szerokim ujęciu termin rewolucja opisuje proces społeczny, stanowiący długotrwałą i dynamiczną zmianę (transformację) systemu społecznego. Zmianę tą należy rozumieć jako postęp, czyli „zwiększanie rzeczywistego zakresu wolności, równości i sprawiedliwości społecznej”[8]. Rewolucja nie jest początkiem a skutkiem procesów zachodzących w tkance społecznej, na tyle głębokich, że powodują istotną zmianę.

Dla zrozumienia terminu rewolucja zasadnicze znaczenie ma Wielka Rewolucja Francuska (1789-1815). W potocznej świadomości, która stała się również udziałem naukowców, rewolucja jest utożsamiana z zestawem pewnych idei, „tracąc swój doktrynalnie neutralny charakter”[9]. Od tego momentu rewolucja nie jest już radykalną i pozaprawną przemianą tradycyjnego systemu politycznego, w jakimkolwiek kierunku i według jakichkolwiek idei”[10]. Ideologie, wywodzące się z rewolucji  francuskiej, rozniosły się, za sprawą francuskich rewolucjonistów, po całej Europie. Przemianę terminologiczną rewolucji ugruntowuje pojawienie się i spopularyzowanie terminu kontrrewolucja. Kontrrewolucja, to rewolucja, tylko że „skierowana na pozaprawne i radykalne unicestwienie świata politycznego i społecznego, wyrosłego z rewolucji francuskiej”[11].

W XIX i XX w. pojawiają się ruchy polityczne, które nie nawiązują do rewolucji francuskiej, określające siebie jednak jako rewolucyjne i aspirujące do rewolucji. Są jednak marginalne i sporadyczne. Rewolucję coraz częściej kojarzy się z konkretnymi ideologiami, mającymi korzenie w rewolucji francuskiej. Zostaje ona także zmonopolizowana przez ugrupowania i ideologie lewicowe, głównie za sprawą Marksa i zapowiadanej przez niego rewolucji proletariackiej. Tożsamość rewolucji i marksizmu jest tak głęboka, że rewolucja konserwatywna wydaje się być wewnętrznie sprzeczna pod względem terminologicznym[12]. Z marksizmem wiąże się również powszechne przekonanie, że rewolucja przebiega dwufazowo: najpierw jako ideologiczna (burżuazyjna rewolucja polityczna) a później jako socjalistyczna (proletariacka rewolucja socjalna). Marksistowska teoria procesu rewolucyjnego została oparta na tezie, że rewolucja liberalna, która zburzyła świat feudalny latem 1789 r., zostanie zastąpiona przez przyszłą, nieuniknioną rewolucję socjalistyczną.

Marksiści przywiązują więc znacznie większą wagę do rewolucji społecznej niż politycznej. Akt rewolucyjny w ich ujęciu to manifestacja polityczna zjawisk społecznych, znacznie głębszych i zachodzących w dłuższej perspektywie. Nacisk jest tu położony na przemiany w sferze produkcji.  Rewolucja w tym sensie ma istotny wymiar kulturowy, bo „każdy stabilny system polityczny jest w jakimś stopniu zakorzeniony kulturowo i ideologicznie”[13]. To stanowi czynnik konsolidujący dla politycznego aktu rewolucyjnego. Proces reedukacji, wyznaczania nowych wartości i pragnień jest świadomy i działa podtrzymująco na system

[1] Revolutio (łac.) – przewrót.

[2] Adam Wielomski, Rewolucja [w:] Encyklopedia polityczna, Wydawnictwo Polwen, Radom 2007, t. 1 s. 361.

[3] Ibidem.

[4] Kontrrewolucjonistą jest ten, który broni systemu albo dąży do jego restauracji. Tak rozumiejąc rewolucję i kontrrewolucję można znaleźć ich przykłady już w starożytnej Grecji. W tym kontekście także konkwista i walka z nią mogą zostać opisane właśnie w ten sposób. Nie jest to jednak poprawne, bo oba  pojęcia powstały później. Historycy jednak mówią o rewolucji demokratycznej w Grecji, rewolucji Grakhów w starożytnym Rzymie. Zob. Adam Wielomski, op.cit.

[5] Zob. Leksykon politologii, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wydawnictwo Atla2, Wrocław 2004, s. 386.

[6] Andrew Heywood, Klucz do politologii, P. Kornobis, K. Wolański (tłum.), Wydawnictwo PWN, Warszawa 2008, s. 174.

[7] Samuel Huntington, Political Order In Changing Societies, 1968 [w:] Leksykon politologii, op.cit.

[8] Leksykon politologii,op. cit.

[9] Adam Wielomski, Rewolucja [w:] op. cit., s. 362.

[10] Ibidem.

[11] Ibidem; Warto podkreślić również to, że w języku polskim jeśli piszemy rewolucja wielką literą i bez dodatkowych określników, mamy na myśli właśnie Wielką Rewolucję Francuską.

[12] Problem rozdzielenia rewolucji i marksizmu pojawia się często w refleksji faszystowskiej; Zob. Ibidem.

[13] Andrew Heywood, op.cit.