Trwają prace w komisji sejmowej nad poselskim projektem ustawy o państwowych egzaminach prawniczych, który zgodnie z art. 1 zapowiada zmianę zasad przeprowadzania egzaminów I i II stopnia oraz wprowadza zasady wykonywania podstawowych czynności prawniczych przez doradców prawnych. Otwiera się więc drogę do powstania nowego zawodu zaufania publicznego – doradcy prawnego. Projekt ustawy w znacznej mierze przebudowuje rynek usług prawnych w Polsce.
Uregulowanie ustawowe wydaje się być bardzo lakoniczne, dotyczy go w zasadzie rozdział 7 prezentowanego projektu, a więc przepisy art. 47 i n. ustawy, co przy powadze tematu i ogromnego wpływu na dotychczasową praktykę wydaje się być stanowczym minimum.
Najistotniejszym zapisem projektu jest zakres przedmiotowy działalności doradcy. Mieści się w nim udzielanie porad prawnych, sporządzanie opinii prawnych, pism procesowych i umów oraz występowanie przed organami administracji publicznej i zastępstwo przed sądami powszechnymi w sprawach należących do właściwości sądów rejonowych, z wyłączeniem spraw z zakresu prawa karnego, karnego skarbowego, wykroczeń, rodzinnego i opiekuńczego. Wydaje się, że zakres spraw jest bardzo szeroki (wyłączenia odnośnie prawa karnego sensu largo oraz prawa rodzinnego i opiekuńczego argumentowane są wysoką doniosłością dla stron, również w aspekcie daleko idących konsekwencji prawnych orzeczeń sądu i wymagają wiedzy profesjonalnej, z tym że co do spraw z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego może budzić to wątpliwości z uwagi na przyznaną ustawowo gwarancję tajemnicy doradcy prawnego oraz wolność wyboru doradcy prawnego przez strony) . Natomiast zakres instancyjny określony jako reprezentacja przed sądami rejonowymi jest węższy niż był do tej pory, co kontestują nawet przedstawiciele Stowarzyszenia Doradców Prawnych. Do tej pory osoby działające jako doradcy prawni i uprawnione do reprezentacji na podstawie art. 87 KPC mogli występować w sądach rejonowych oraz okręgowych jako sądach I instancji. Teraz dopuszczalne będzie występowanie jedynie przed sądami rejonowymi.
Ciekawym zagadnieniem jest podnoszony przez Naczelną Radę Adwokacką oraz Krajową Radę Radców Prawnych zarzut braku merytorycznego przygotowania kandydatów do zawodu doradcy prawnego. Przypomnę, że wpis na listę doradców prawnych zgodnie z projektem ustawy może uzyskać osoba, która między innymi spełni następujące kryterium: uzyska pozytywny wynik egzaminu I stopnia na aplikację prawniczą, do którego z kolei może podejść absolwent studiów prawniczych. Jest co najmniej nie na miejscu ocenianie szkolnictwa wyższego przez samorządy, w sytuacji gdy zawód ten nie będzie należał do zawodów tradycyjnie rozumianych jako korporacyjne. Problem polega jedynie na tym, że aplikant (a więc osoba, która zdała egzamin I stopnia) może zacząć reprezentować strony przed sądem (w imieniu patrona) dopiero po pół roku, kiedy doradca prawny może zacząć to robić w zasadzie już po uzyskaniu pozytywnego wyniku egzaminu, a więc pół roku wcześniej niż aplikant. I chociaż z jednej strony wydaje się to pewnym niedopracowaniem projektu (czy też potrzebna byłaby zmiana ustaw samorządów prawniczych) to jednak potwierdza, że kompetencje aplikanta adwokackiego/radcowskiego a doradcy prawnego będą zrównane. Warto zaznaczyć, że fakt reprezentacji stron przez aplikantów upoważnionych przez patronów nigdy nie budził wątpliwości ani sprzeciwów (w porównaniu np. do ferowania wyroków przez asesorów sądowych).
Nie wydaje się również trafny argument podnoszony przez Stowarzyszenie Doradców Prawnych podczas obrad Komisja Sprawiedliwości i Praw Człowieka /nr 226/ jakoby „Projekt uzależniał rozwój zawodowy doradców od konieczności przystąpienia do korporacji adwokatów lub radców, bo po 5 latach trzeba zdać egzamin i przystąpić”, gdyż jedynym wymogiem określonym w projekcie jest zdanie egzaminu I stopnia, a dalsze wykonywanie zawodu opiera się na systemie karty, wydawanej na określony czas z możliwością przedłużenia. Nie wydaje się więc, aby warunkiem wykonywaniu zawodu było zdanie egz II stopnia w okresie 5 lat, tym bardziej że projekt ustawy nie wprowadza nawet ograniczenia czasowego pomiędzy przystąpieniem do egz I stopnia a przystąpieniem do egz II stopnia dla aplikantów. Okres 5 lat dotyczy jednej z dwóch ścieżek dostępu do zawodu adwokata/radcy prawnego polegającej na zdaniu egzaminu I stopnia, wykonywaniu przez co najmniej 5 lat czynności prawniczych oraz zdaniu państwowego egzaminu prawniczego II stopnia bez konieczności odbycia aplikacji. Reasumując zawód ten będzie niezależny od zawodu adwokata i radcy prawnego, a co za tym idzie będzie stał do nich w konkurencji.
Warto zwrócić również uwagę na kwestię zarobków, które najprawdopodobniej będą zrównane z zarobkami adwokatów (radców), co z pewnością spotka się ze sprzeciwem tych drugich, zresztą całkiem uzasadnionym zważywszy na niesymetryczne kompetencje obu zawodów. Skoro jednak ratio legis ustawy jest otwarcie zawodów prawniczych, a co za tym idzie zwiększenie dostępności usług prawniczych dla społeczeństwa, to konieczne jest obniżenie kosztów pomocy prawnej proponowanej przez doradców. Brak uregulowania tej kwestii (chociażby w projekcie rozporządzenia do ustawy co byłoby wskazane) stanowi pole do zbędnych dywagacji.
W opinii prawnej z dn. 21 września 2010 r. w sprawie poselskiego projektu ustawy o państwowych egzaminach prawniczych (druk sejmowy nr 3351) w Pkt 4. Stwierdza się, że „należy rozważyć czy właściwym rozwiązaniem jest brak części ustnej egzaminu, w szczególności w sytuacji gdy uzyskanie pozytywnego wyniku egzaminu II stopnia uprawnia do wykonywania zawodu adwokata lub radcy prawnego, ponieważ immanentną cechą tych zawodów jest występowanie przed sądem”. Taki postulat może zapowiadać powrotne ograniczenie dostępu do zawodu adwokata lub radcy prawnego, poprzez wprowadzenie egzaminu ustnego, którego wyniki jak wiadomo są nieobiektywne i niemożliwe do weryfikacji. Z tą tylko różnicą, że przed reformą egzamin ustny odbywał się jeszcze przed dostaniem się na aplikację, a teraz odbywałby się już po jej odbyciu. W skrajnym przypadku aplikant poświęciłby mnóstwo czasu (3,5 roku aplikacji lub w wersji projektowanej 2,5 roku) oraz środków finansowych, nie uświadczając wpisu na listę adwokatów lub radców prawnych i nie mogąc wykonywać tego zawodu. Najprościej mówiąc – zostawałby z niczym. Być może nowy zawód ma być remedium na wciąż podnoszone zarzuty powiększania się ilości osób w zawodzie adwokata, czy też radcy prawnego?
Wypada więc postawić pytanie czy projektowane zmiany stanowią usankcjonowanie nowego zawodu (czego zresztą wprost projekt po imieniu nie nazywa, a co de facto ustanowieniem tegoż jest), czy tylko ustawowe uregulowanie już istniejącego? Pytanie takie nasuwa się w związku z faktem działania już dziś na podstawie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej doradców prawnych oraz licznymi zastrzeżeniami zgłoszonymi przez Stowarzyszenie Doradców Prawnych pod adresem projektu ustawy, którzy przecie z założenia powinni być zainteresowani taką regulacją prawa.
Jak widać w przedstawionym przeze mnie skrótowym i wybiórczym opracowaniu, temat jest ważki i wymaga szerszej debaty.
Na koniec warto dodać, że projekt ustawy jest projektem poselskim, wcześniej prace nad bliźniaczym projektem odbywały się pod patronatem Rady Ministrów, a projekt był projektem rządowym. Czy rząd próbuje zwolnić się z odpowiedzialności za kształt projektu?
MB
