19. Stanisław Rawicz-Dziewulski (70 lat),
Generał brygady Wojska Polskiego
Virtuti Militari, Krzyż Walecznych
Pułkownik rosyjskiej kawalerii. Dowódca szwadronu (1914). Podczas I wojny światowej na froncie niemieckim na różnych stanowiskach, dowódca pułku (1916). W okresie od grudnia 1917 do maja 1918 dowódca jazdy w I Korpusie Polskim w Rosji.
Od listopada 1918 w Wojsku Polskim, organizator i dowódca 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich, dowódca Grupy Zaniemeńskiej. Dowodził 2 Brygadą Jazdy na wojnie z bolszewikami. Od 1921 w stanie spoczynku, zamieszkał w Warszawie.
Po wybuchu wojny w 1939 zgłosił się do służby i włączył się do walki w obronie stolicy. Ciężko ranny zmarł.
20. Bolesław Jerzy Roja (64 lata)
Generał Dywizji Wojska Polskiego.
Virtuti Militari, Krzyż Walecznych – czterokrotnie.
Ukończył szkołę kadetów w Wiedniu, podporucznik w 1899. Po wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionów Polskich, dowódca 4 pułku piechoty. Po upadku Austrii przejął z rąk Austriaków Komendę Wojskową w Krakowie. Od 1919 dowodził dywizją piechoty oraz grupą operacyjną na froncie litewsko-białoruskim. Dokonał zajęcia Mińska Litewskiego. Od sierpnia 1919 dowódca Okręgu Generalnego “Kielce”, w marcu 1920 dowódca Okręgu Generalnego “Pomorze”. W sierpniu 1920 dowodził grupą operacyjną (tzw. nadnarwiańską) na froncie północnym, a następnie 2 Armią. Miał lewicowe wizje polityczne i wojskowe, nazywany był ”czerwonym generałem”.
W 1922 został przeniesiony na własną prośbę w stan spoczynku. Ostro krytykował Piłsudskiego i sanację. W 1928 został wybrany do Sejmu RP i pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Komisji Wojskowej. Złożył mandat poselski w 1929. W 1930 atakował Piłsudskiego w liście otwartym, wystosowanym z okazji zjazdu legionistów. Po zjednoczeniu ruchu ludowego (1931) sympatyzował ze Stronnictwem Ludowym.
W chwili wybuchu II wojny światowej ciężko chorował, później włączył się w podziemną działalność Polskiego Czerwonego Krzyża.
W marcu 1940 aresztowany przez Niemców; więziony i torturowany najpierw na Pawiaku, następnie przewieziony do KL Sachsenhausen, gdzie 27.05.1940 został zamordowany.
21. Stanisław Janusz Rostworowski „Odra” (56 lat)
Generał Brygady Wojska Polskiego. doktor filozofii.
Virtuti Militari (IV, V klasy), Krzyż Walecznych – czterokrotnie.
Od sierpnia 1914 uczestniczył w tworzeniu Legionów Polskich. Walczył w szwadronie ułanów pod Rarańczą. Brał udział w kampanii na Lubelszczyźnie. Od listopada 1918 w Wojsku Polskim: szef ekspozytury Naczelnego Dowództwa, kwatermistrz Frontu Litewsko-Białoruskiego, szef Oddziału Operacyjnego Dowództwa Grupy Poleskiej, a w końcu szef Oddziału Operacyjnego 5. i 3. Armii . Szef sztabu w III Powstaniu Śląskim. W latach 1922-32 dowodził pułkami kawalerii. W 1935 przeszedł w stan spoczynku.
W 1939 zgłosił się do wojska. Uczestniczył w obronie Warszawy. Po kapitulacji uniknął niewoli i przez tereny okupowane przez Rosjan oraz Łotwę i Szwecję dotarł do Paryża, jako pierwszy złożył relację z obrony Warszawy władzom RP. Został kierownikiem tajnej bazie łączności z krajem w Bukareszcie. Zagrożony aresztowaniem przedostał się do okupowanej Polski.
Od 1942 w Komendzie Głównej AK jako inspektor. Od 1944 objął dowództwo okręgu krakowskiego AK. Głęboko wierzący dbał, aby w podległych oddziałach byli kapelani.
Aresztowany przez gestapo wg ustaleń kontrwywiadu AK traktował przesłuchujących jak powietrze i cały czas modlił się; zginął 11.08.1944 uderzony żelazną sztabą zmasakrowany po tym, jak trzykrotnie oddał uderzenie w twarz oficerowi SS.
22. Stefan Paweł Rowecki. „Grot” (49 lat)
Generał Dywizji Wojska Polskiego.
Virtuti Militari (IV, V klasy), Krzyż Walecznych – czterokrotnie za wojnę 1920 i ponownie czterokrotnie w okresie II wojny światowej.
W 1913 wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich, w 1914 w Legionach Polskich, walczył w I Brygadzie. W listopadzie 1918 uczestniczył w rozbrajaniu okupantów niemieckich. Walczył w wojnie z bolszewikami, m.in. jako szef Oddziału II Frontu Południowo-Wschodniego i Grupy Uderzeniowej gen. Edwarda Śmigłego-Rydza.
Od 1923 do 1926 r. kierował Wydziałem Naukowo-Wydawniczym Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego. Z jego inicjatywy w 1924 r. zaczął ukazywać się "Przegląd Wojskowy". Teoretyk sztuki wojennej – walki uliczne, działania nieregularne.
W 1930 dowódca 55 pułku piechoty w Lesznie. W 1936 dowódca Brygady KOP "Podole". W 1938 zastępca dowódcy 2. Dywizji Piechoty Legionów w Kielcach. W 1939 r. po kursie dla wyższych dowódców w Toruniu dowódca Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej.
W kampanii polskiej 1939 w obronie środkowej Wisły, a później w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim. Uniknął niewoli.
Organizował Służbę Zwycięstwu Polski. W 1940 komendant główny Związku Walki Zbrojonej. Doprowadził do połączenia najważniejszych organizacji w kraju w jednolite wojsko podziemne, Armię Krajową. Komendant główny AK. Przeciwnik współpracy z komunistami. Nadzorował przygotowanie planu powstania powszechnego.
“Wróg numer jeden” III Rzeszy w okupowanej Polsce umieszczony na pierwszym miejscu niemieckiej listy poszukiwanych dowódców polskiej konspiracji. W Gestapo utworzono specjalną komórkę polującą na Generała. Został wydany Niemcom przez agentów Gestapo ulokowanych w AK.
Aresztowany 30.06.1943, przewieziony do Berlina. Po odrzuceniu niemieckiej propozycji współdziałania, umieszczony w obozie Sachsenhausen.
1.08.1944 Himmler na wiadomość o wybuchu powstania warszawskiego nakazał zamordowanie Generała.
23. Jan Kołłątaj-Srzednicki (61 lat)
Generał Brygady Wojska Polskiego. Doktor medycyny.
Virtuti Militari, Krzyż Walecznych.
Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.
W latach 1903-1910 studiował medycynę na Uniwersytecie Moskiewskim. W 1911 przeniósł się do Zakopanego. Działał w miejscowym oddziale „Strzelca”. Od 1914 służył w Legionach Polskich. Kolejno zajmował stanowiska lekarza jednostek wojskowych i ordynatora Szpitala Legionów Polskich 1915-1916 oraz szefa sanitarnego III Brygady Legionów 1916-1917. W listopadzie 1918 w Krakowie przystąpił do organizacji oddziałów sanitarnych. Został szefem sanitarnym Grupy gen. Roji, która walczyła z Ukraińcami pod Przemyślem i Lwowem.
W 1918 został wyznaczony na stanowisko szefa Sekcji Personalnej Departamentu Sanitarnego Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie. Sprawował opiekę nad inwalidami wojskowymi i weteranami powstań narodowych. Od 1930 do 1939 był komendantem Centrum Wyszkolenia Sanitarnego i Inspektorem Służby Zdrowia.
Żona Generała Antonina była łączniczką i sanitariuszką Legionów Polskich, dwukrotnie odznaczoną Krzyżem Walecznych
Po 17.09.1939 internowany na Węgrzech. Po zwolnieniu z obozu kierował pracami Polsko–Węgierskiego Komitetu do Spraw Uchodźców i Sekcją Polską Lekarzy Czerwonego Krzyża na Węgrzech. Z polecenia polskich władz wojskowych we Francji sprawował funkcję naczelnego lekarza i szefa sanitarnego w Budapeszcie. Organizował dostawy leków dla okupowanej Polski. Współorganizował akcję przerzutu polskich żołnierzy na Zachód oraz ratowania Żydów.
Działalność konspiracyjną i opiekuńczą prowadził do wkroczenia Niemców na Węgry w 1944. Zniszczył dokumenty związane z akcją pomocy Żydom. Kiedy Gestapo weszło do jego biura sięgnął po broń. Został zastrzelony, a następnie Niemcy wymordowali obecnych tam polskich lekarzy, pielęgniarki i pacjentów.
Zaliczony przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu Jad Waszem do Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.
Miał trzech synów: Andrzeja oraz bliźniaków Jacka i Rafała. Wszyscy trzej byli żołnierzami Armii Krajowej. Bliźniacy walczyli w powstaniu warszawskim, Jacek zginął 13.09.1944.
24. Radosław Dzierżykraj-Stokalski (65 lat)
Generał Brygady Wojska Polskiego
Krzyż Walecznych.
Od 1904 oficer piechoty w armii rosyjskiej. Walczył w I wojnie światowej na froncie niemieckim. W 1917 ukończył kurs wojenny Mikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego i służył w I Korpusie Polskim na Wschodzie (w Rosji). Następnie w 4 Dywizji gen. L. Żeligowskiego, był szefem wydziału operacyjnego. Z 4 Dywizją przybył do Polski.
Od czerwca 1919 r. zastępca szefa sztabu Armii Wielkopolskiej, a od listopada tego roku utworzonego z niej na wypadek inwazji wojsk niemieckich Frontu Wielkopolskiego. W lipcu 1920 r. został inspektorem Armii Ochotniczej w Kielcach sformowanej na czas wojny z bolszewikami.
W 1921 r. szef sztabu Dowództwa Okręgu Korpusu w Przemyślu. W latach 1921-1922 słuchacz I Kursu Doszkolenia Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Później dowódca 17 pp. w Rzeszowie i 76 pp. w Lidzie. W latach 1924-1926 szef sztabu Dowództwa Okręgu Korpusu w Grodnie. W październiku 1926 dowódca piechoty dywizyjnej 20 Dywizji Piechoty. W 1928 dowódca 17 Dywizji Piechoty w Gnieźnie.
W 1930 przeniesiony w stan spoczynku. Działał w Stronnictwie Narodowym na Wielkopolsce. W czasie okupacji w Narodowej Organizacji Wojskowej. Od 1943 komendant okręgu stołecznego NOW.
8.06.1944 wraz z 15-letnim pasierbem Jerzym został aresztowany i osadzony na Pawiaku. Jerzy został rozstrzelany, a Generał w lipcu 1944 osadzony w KL Groß-Rosen. W marcu 1945 przeniesiony do KL Dora. Zmarł tam w marcu 1945 w następstwie brutalnych tortur i głodu.
25. Edward Szpakowski (62 lata)
Generał Brygady Wojska Polskiego. Doktor praw.
Polonia Restituta, Legia Honorowa
Po studiach prawa na uniwersytecie w Petersburgu rozpoczął zawodową służbę w armii rosyjskiej, w charakterze audytora, pułkownik. W 1918 wstąpił do WP, gdzie od 1920 był prokuratorem przy Naczelnym Sądzie Wojskowym, a następnie w Najwyższym Sądzie Wojskowym. W latach 1922-1926 szef gabinetu ministra Spraw Wojskowych, następnie sędzia Najwyższego Sadu Wojskowego. Od 1927 roku w stanie spoczynku. Mieszkał w Warszawie.
W 1942 aresztowany przez Niemców w czasie obławy pod Otwockiem i na początku marca 1942 rozstrzelany w grupie 100 zakładników.
Syn Generała Olgierd, oficer WP więziony w Starobielsku, został zamordowany przez NKWD w Charkowie.
26. Mieczysław Ryś-Trojanowski (64 lata)
Generał Brygady Wojska Polskiego.
Virtuti Militari, Krzyż Walecznych - czterokrotnie.
Działał w Związku Strzeleckim. Uczestnik Rewolucji 1905 roku, aresztowany w związku z podejrzeniami o udział w przygotowaniach zamachu na generał-gubernatora warszawskiego. Od 1908 w ścisłym kierownictwie Związku Walki Czynnej, organizator organizacji strzeleckich. Był w grupie 66 strzelców, którzy jako pierwsi zdali egzamin oficerski. Od początku I wojny światowej w Legionach Polskich. Walczył m.in. w bitwach pod Krzywopłotami, Konarami, Kostiuchnówką.
Od 1918 w Wojsku Polskim. Organizował oddziały wojskowe w Lublinie i Chełmie. W wojnie polsko-bolszewickiej w bitwie warszawskiej,dowódca pułku piechoty. Po wojnie dowodził 9 Dywizją Piechoty, następnie był dowódcą Okręgu Korpusu w Brześciu nad Bugiem i w Warszawie.
We wrześniu 1939 działał na wschód od Warszawy, organizował punkty kontrolne na drogach, porządkując ewakuację urzędów państwowych, policji i wojska. Uczestniczył w organizowaniu Armii „Lublin” z żołnierzy znajdujących się w okolicy Mińska Mazowieckiego, Brześcia, Kowla, Szacka i Włodzimierza Wołyńskiego.
Po agresji ZSRR na Polskę przedostał się na Węgry. Uczestniczył w organizowaniu przerzutów polskich żołnierzy do Francji. Działając w zorganizowanej grupie polskich oficerów, współpracował z Armią Krajową i węgierskim Sztabem Generalnym. Przygotowywał przewrót mający na celu wywołanie powstania na Węgrzech przeciw Niemcom. 19.09.1944, po zajęciu Węgier przez Niemcy aresztowany przez Niemców i zamordowany 4.04.1945. w KL Mauthausen,
Córka Generała Janina, kapral podchorąży AK, łączniczka Kedywu walczyła w Powstaniu Warszawskim, ranna (batalion Parasol), ujęta przez Niemców wraz rannymi żołnierzami zgrupowania "Radosław" i "Kryska" została zamordowana.
Odznaczona Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
27. Józef Wencel (69 lat)
Generał Brygady Wojska Polskiego.
Krzyż Walecznych
Od 1893 oficer zawodowy piechoty w armii rosyjskiej. W 1905 ukończył Akademię Intendentury w Petersburgu, pułkownik armii rosyjskiej. Aktywny w polskiej pracy patriotycznej. W czasie I wojny światowej organizował w Rosji pomoc dla Polaków jeńców wojennych. W końcu 1917 działał w Związku Wojskowym Polaków. W okresie 1917-18 kierował intendenturą I Korpusu Polskiego w Rosji.
Od 1918 w Wojsku Polskim w służbie kwatermistrzowskiej Ministerstwa Spraw Wojskowych, następnie szef intendentury okręgu generalnego w Warszawie. Od 1927 komendant Wyższej Szkoły Intendentury (przy Wyższej Szkole Wojennej). Następnie przeniesiony w stan spoczynku.
Podczas okupacji niemieckiej w AK. Aresztowany wraz z żoną Marią przez gestapo, oboje osadzeni w KL Auschwitz i tam zamordowani , Generał zginął 4.07.1943, Jego Żona 15.07.1943.
