Komenda Jubileuszowego Zlotu Stulecia Harcerstwa, z radością informuje, że internetowa strona Zlotu doczekała się nowej sztay graficznej i nowego, bardziej przyjaznego układu treści.
Zapraszamy do odwiedzin: www.100latharcerstwa.pl
Jest na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie znana kwatera brzozowych krzyży, miejsce wiecznej warty wojennego pokolenia harcerzy „Szarych Szeregów”. Ich ofiara i bohaterstwo zostało uwiecznione książką Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec”.
Harcerstwo schodzi do podziemia
Dzień 27 września 1939 roku jest ważną datą w najnowszej historii Polski; ważną ale równocześnie uciekającą ze świadomości historycznej. Wcześniej były tragiczne dni: 1 września i 17 września. Tymczasem 27 września 1939 r. jest początkiem dziejów unikalnego w skali Europy zjawiska Polskiego Państwa Podziemnego. W tym dniu postanowiono o utworzeniu Służby Zwycięstwu Polski, przekształconej następnie w Związek Walki Zbrojnej i dalej w Armię Krajową. Równolegle do struktur wojskowych zaczęły później powstawać struktury cywilne, obejmujące możliwie wszystkie obszary funkcjonowania niepodległego społeczeństwa.
We wrześniu 1939 roku harcerstwo zdawało kolejny egzamin broniąc Śląska, Warszawy, Grodna i setek miejsc zapomnianych i bezimiennych. Harcerze stawali często w miejscach, które musiało opuścić wojsko. Wobec agresji dwóch wrogów władze Rzeczypospolitej znalazły się poza granicami kraju. Podobnie władze ZHP z Michałem Grażyńskim.
Dnia 27 września 1939 roku w Warszawie spotkała się grupa instruktorów harcerskich, którzy postanowili o przejściu w stan konspiracji Organizacji Harcerzy ZHP i utworzeniu „Szarych Szeregów”. W tym gronie byli hm. Aleksander Kamiński, hm. Lechosław Domański, hm. Juliusz Dąbrowski, hm. Florian Marciniak. Naczelnikiem „Szarych Szeregów” został instruktor z Poznania, F. Marciniak. Do końca wojny jego następcami byli hm. Stanisław Broniewski „Orsza” (1943-1944) oraz hm. Leon Marszałek (1944-1945). Organizacja Harcerek jako „Związek Koniczyn”, a następnie „Bądź Gotów” kierowana była przez hm. Józefinę Łapińską, a pod koniec wojny przez hm. Zofię Florczak. Obowiązki przewodniczącego na obszarze okupowanej Polski objął ks. Jan Mauersberger hm.RP.
Wiele środowisk harcerskich nie podjęło pracy, wiele tworzyło własne organizacje nie wiedząc o tym, co dzieje się w Warszawie, wiele trafiło do organizacji wojskowych, a część świadomie stworzyła odrębne struktury.
Hm. Stanisław Sedlaczek, a po jego aresztowaniu i śmierci w Oświęcimiu w roku 1942, hm. Witold Sawicki stanęli na czele „Hufców Polskich”, organizacji wyrosłej m.in. ze środowiska Kręgu Św. Jerzego. Nie powiodła się prowadzona przez Marciniaka, a potem także przez ks. Jana Zieję i Zofię Florczak akcja scaleniowa. Spór dotyczył odpowiedzi na pytanie: Czy można wychowywać przez walkę, czy też powinien ją podejmować już dorosły, ukształtowany człowiek? Jakie jest miejsce wychowania religijnego? Dopiero w roku 1944 do „Szarych Szeregów” trafiły warszawskie „Wigry”. Grono instruktorów na emigracji, w dużej części członkowie przedwojennych władz ZHP, utworzyło Naczelny Komitet Harcerski, a na Środkowym i Bliskim Wschodzie działał ZHP na Wschodzie.
Wychowanie, szkolenie, walka
Chorągwie „Szarych Szeregów” objęły cały obszar okupowanej przez Niemców i Sowietów II Rzeczypospolitej. W drużynach i hufcach prowadzono na miarę warunków okupacji pracę wychowawczą. Do legendy przeszedł udział harcerzy w tzw. „małym sabotażu”. Rosnące szeregi okupacyjnego harcerstwa, w tym zwłaszcza wśród młodszych chłopców, spowodowały, że w roku 1942 zaczęto wprowadzać program „Dziś-Jutro-Pojutrze”. „Szare Szeregi” były dla młodych ludzi miejscem nie tylko konspiracji, szkolenia wojskowego, ale przede wszystkim przygotowywania się do udziału w zbrojnym powstaniu i późniejszej pracy w niepodległej Polsce. W ślad za tym programem struktura „Szarych Szeregów” objęła trzy piony działania: najmłodsze drużyny „Zawiszy”, szkoleniowe drużyny „Bojowych Szkół” i wchodzące w struktury AK „Grupy Szturmowe”. To z tych ostatnich wyrosły szturmowe bataliony „Zośka” i „Parasol”, doborowe jednostki AK w Powstaniu Warszawskim. To „Grupy Szturmowe” stanowiły podstawę dla tworzenia harcerskich kompanii w innych miastach czy oddziałów uczestniczących w operacjach akcji „Burza”.
W marcu 1943 roku miała miejsce owiana legendą zbrojna akcja „Szarych Szeregów” pod Arsenałem, w której z rąk Gestapo odbici zostali hufcowi hm. Jan Bytnar „Rudy” i hm. Henryk Ostrowski, zginął hm. Aleksy Dawidowski „Alek”, a dowodził hm. Tadeusz Zawadzki „Zośka”. Harcerze „Zawiszy”, roznoszący listy i tworzący pocztę polową stali się „uśmiechem” walczącej Warszawy. Harcerze wileńscy, jako zwarty oddział obok żołnierzy AK, uczestniczyli w oswobodzeniu swojego miasta w lipcu 1944 roku.
W konspiracji, lecz w normalnym trybie, pracowała Komenda Pogotowia Harcerek. Drużyny i grupy harcerek angażowały się w opiekę nad dziećmi, więźniami politycznymi i rodzinami aresztowanych, pomagały jeńcom wojennym i wysiedlonym, pracowały na rzecz oświaty i kultury narodowej, a także pracowały w pomocniczej służbie wojskowej AK. Harcerki, podobnie jak harcerze, miały w swoim programie przygotowanie do pracy na Ziemiach Postulowanych, na Śląsku, Pomorzu, Warmii i Mazurach.
Chorągiew Krakowska
W chwili ataku Niemiec komendantem Pogotowia Wojennego Harcerzy Hufców Krakowskich był phm. Jan Ryblewski. Na przełomie września i października, kiedy w Krakowie instalowały się niemieckie władze Generalnej Guberni, organizowało się szereg harcerskich grup z kilku drużyn, m.in. z V Krakowskiej Drużyny Harcerzy, z VI KDH, z VII KDH, z X KDH, XIII KDH, XV KDH. Z nimi próbował nawiązać kontakt Ryblewski. W dniu 15 listopada w mieszkaniu hm. Tadeusza Wąsowicza zebrała się grupa instruktorów. Powołano konspiracyjną Komendę Chorągwi Krakowskiej, z phm. Stanisławem Rączkowskim ps. „Stach” jako komendantem. W pierwszym okresie harcerze mocno zaangażowali się w organizację punktów przerzutowych na Węgry i szlaków kurierskich. W styczniu 1940 roku do Krakowa przybył Naczelnik „Szarych Szeregów” F.Marciniak. W tym momencie chorągiew krakowska, późniejszy Ul ”Smok”, weszła ogólnopolskie w struktury konspiracyjnego harcerstwa. Wkrótce zagrożonego aresztowaniem Rączkowskiego na funkcji komendanta zastąpił hm. Seweryn Udziela ps. „Jus”.
Latem 1940 roku w Tyńcu, niemalże pod bokiem Niemców, odbył się obóz harcerski pod namiotami, z powiewającą na maszcie biało-czerwoną flagą. W drugiej połowie roku rozpoczęły się wojskowe kursy szkoleniowe. Wiosną 1941 roku w serii aresztowań zatrzymano Udzielę. Wywieziony do obozu Auschwitz zginął jesienią. Kolejnym komendantem chorągwi od maja 1941 roku do marca roku 1942 był phm. Stanisław Okoń ps. „Sumak”. Aresztowany w mieszkaniu ul. Garncarska 6, przeszedł śledztwo w gestapo, więzienie na ul. Montelupich, a wreszcie znalazł się w Auschwitz. Tam został zamordowany. Czwarty komendant (1942-1943) hm. Eugenisz Fik ps. „Osk” uciekł z Krakowa chroniąc się przed aresztowaniem.
Jego następca hm. Edward Heil (1943-1944) ps. „Jerzy” był równocześnie zastępcą szefa Biura Informacji i Propagandy przy Komendzie Okręgu AK. Heil doprowadził do utworzenia w Krakowie drużyn „Zawiszy”, a także zawiązków harcerskich kompanii „Bartek” i „Maciek”. W tej ostatniej miał się znaleźć pluton „Alicja”, pluton podgórski. W wyniku zdrady od września 1943 roku do kwietnia roku 1944 aresztowano niemalże wszystkich członków plutonu. Zginęli prawie wszyscy. W tym czasie aresztowano również Heila, którego prawdopodobnie rozstrzelano w egzekucji przy ul. Botanicznej.
Ostatni komendant chorągwi hm. Wincenty Mucha ps. „Komar” działał w trudnych warunkach akcji „Burza” i wchodzącej na ziemie polskie armii sowieckiej. To w tym czasie, w maju 1944 r., w Krakowie miała miejsce jedna z najbardziej spektakularnych akcji zbrojnych. Specjalny oddział batalionu „Parasol” przeprowadził u stóp Wawelu niestety nieudany zamach na Wilhelma Koppego, wyższego dowódcę SS, Gestapo i policji w Generalnym Gubernatorstwie.
Krakowscy harcerze prowadzili swoją działalność i ginęli rozstrzeliwani na ulicach miasta m.in. W.Mitkowski, drużynowy XV KDH, w ogrodzie przy ul. Twardowskiego 99; F.Baraniuk, zastępca komendanta chorągwi, przy ul. Szerokiej.
Legenda i uznanie
Legenda „Szarych Szeregów” pozwoliła przez lata komunistycznych eksperymentów wychowawczych przetrwać idei tradycyjnego harcerstwa wiernego służbie Bogu, Polsce i bliźnim. W 1989 roku, na wniosek niejawnego Ruchu Harcerskiego Rzeczypospolitej, prezydent Rzeczypospolitej na uchodźstwie odznaczył „Szare Szeregi” krzyżem Virtuti Militari. Krzyż został symbolicznie przyjęty podczas uroczystości 50-lecia „Szarych Szeregów” w warszawskiej Katedrze Św. Jana w dniu 24 września 1989 r. przez naczelnika hm. Stanisława Broniewskiego „Orszę”.
Po wojnie gen. Tadeusz Bór-Komorowski napisał: „Ile razy myślę o pracy harcerek i harcerzy w Polsce myślę o niej z najwyższym uznaniem. Wykonali oni nie tylko dobrze swą robotę na odcinku organizacyjno-wychowawczym wśród polskiej młodzieży oraz w zakresie służby sanitarnej, łącznościowej, kolportażu prasy podziemnej i małego sabotażu antyniemieckiego, ale zdobyli sobie piękną kartę w dziejach organizowania Armii Krajowej i jej walkach. Ich pomocy zawdzięczamy dotarcie do niektórych ziem zachodnich na najcięższych do przebycia szlakach. W Powstaniu Warszawskim wzięły udział harcerskie oddziały i biły się doskonale. Potwierdzam, że harcerze dobrze zasłużyli się Rzeczypospolitej. Ich ideologia oparta o zasady chrześcijańskie, służbę Bogu i Ojczyźnie oraz najszlachetniej pojęta rycerskość jak i metoda wychowawcza organizacji harcerskiej zdały egzamin wielkiej próby”.
Hm. Wojciech Hausner artykuł opublikowany w Dzienniku Polskim, 26.09.2009 r.
