Jedną z wielu zbrodni popełnionych przez komunizm było odcięcie narodów z Europy Centralnej i Wschodniej od centrum kultury łacińskiej czego konsekwencją jest nadal żywy obraz Polaków, Czechów, Słowaków czy Węgrów jaką bezkształtnej masy ludzkiej pozbawionej wartości intelektualnych wyższego rzędu. Z tej perspektywy, Jan Karski Yannika Haenela stanowi ważny głos w procesie „odzyskiwania twarzy” przez Polaków oraz inne narody naszego regionu.
Gdy po raz pierwszy usłyszałem o Janie Karskim na antenie radia France Inter, we wrześniu ubiegłego roku, pomyślałem, że jak każda książka poświęcona komuś z „Europy Wschodniej” szybko zniknie w księgarskich czeluściach pomiędzy tytułami znacznie bardziej atrakcyjnymi dla przeciętnego francuskiego czytelnika. Tymczasem, popularność powieści Haenela przeszła moje oczekiwania. Jan Karski otrzymał prestiżowe nagrody Prix interallié oraz Prix du roman Fnac, był także wymieniany w kontekście najważniejszej francuskiej nagrody literackiej przyznawanej każdego roku przez Akademię Goncourtów.
Na czym polega niezwykłość książki Haenela? Otóż jest to jedna z niewielu powieści napisanych przez cudzoziemca, która nie traktuje Polski jako biednego, zapuszczonego tła, a Polaków jako w najlepszym przypadku biernych widzów Holokaustu. Dla Haenela Jan Karski, Polak i katolik, który ryzykuje własnym życiem dla przekazania Zachodnim aliantom wiadomości o tragedii Europejskich Żydów, jest postacią centralną. Autor podkreśla w licznych wywiadach, że samotność Karskiego wobec obojętności otoczenia Churchilla czy Roosevelta na przekazywane przez niego wiadomości jest symbolem osamotnienia Polski i Polaków w roku 1939 jak i w kolejnych latach Drugiej Wojny Światowej. Ponadto, powieść Haenela obala dominujący wciąż we Francji, jak i w wielu innych krajach Europy pogląd o szczególnym polskim antysemityzmie. Wielu Francuzów nie rozumie w jaki sposób Polak i katolik mógł odegrać tak ważną rolę w procesie ratowania Żydów. Z tej perspektywy książka, która cieszy się olbrzymią popularnością, a która jednocześnie walczy z negatywnymi stereotypami, a dodatkowo została napisana przez Francuza, ma dla Polski i Polaków znaczenie nie do przecenienia.
Debatując nad rolą i znaczeniem naszego kraju w strukturach Unii Europejskiej niejednokrotnie zapominamy jak świeża jest nasza obecność w owych strukturach, i że wciąż jeszcze w oczach Francuzów, Niemców, Włochów jawimy się wraz z innymi państwami naszego regionu jako ubogi pod każdym względem „Wschód”. Jedynym sposobem zmiany takiego wizerunku mogą być właśnie takie książki, jak Jan Karski Yannicka Haenela, które stopniowo pozwolą odzyskać w oczach Zachodu twarz Czechom, Polakom, Słowakom, Węgrom i innym państwom naszej części Europy.
Andrzej Szustak
