Jan Bodakowski
Wywiad cywilny Polski Ludowej w latach 1945–1961
Nakładem IPN ukazała się praca dwutomowa, licząca w sumie 1340 stron praca, „Wywiad cywilny Polski Ludowej w latach 1945–1961” autorstwa Witolda Bagieńskiego.
Jak informuje IPN „Wywiad cywilny stanowił integralną część organów bezpieczeństwa Polski Ludowej i miał ściśle wytyczone pole działania. Głównym zadaniem jednostek UB i SB działających w kraju było kontrolowanie społeczeństwa i zwalczanie wroga wewnętrznego, czyli przeciwników władz komunistycznych. Rola wywiadu polegała na walce z wrogami zewnętrznymi i obserwowaniu sytuacji w środowiskach, które mogły podejmować próby wspierania krajowych przeciwników systemu. Jednostka ta realizowała też zadania, które służyły zmniejszeniu zapóźnienia gospodarczego względem krajów zachodnich. Priorytety te wynikały z oczekiwań decydentów partyjnych i były ściśle związane z polityką zagraniczną PRL. Z reguły tam gdzie kończyło się pole działania dyplomacji i oficjalnych agend państwa, zaczynało się pole działania służby wywiadowczej. Niekiedy obszary dyplomacji i szpiegostwa silnie się ze sobą wiązały lub przenikały się wzajemnie”.
Według IPN w pracy „Wywiad cywilny Polski Ludowej w latach 1945–1961” przedstawiono „pierwszych 15 lat dziejów wywiadu cywilnego Polski Ludowej: ewolucja jego struktury organizacyjnej, celów i obszarów działania, metody pracy, a także funkcjonariusze i ich agenci. Jest to pierwsze tak obszerne opracowanie dotyczące jednej z najważniejszych jednostek operacyjnych centrali bezpieki”.
Spis treści pracy
Tom 1
Wstęp . 9
Część I. Zmiany organizacyjno-strukturalne i uwarunkowania pracy wywiadu . 27
Rozdział I.1. Początki wywiadu w strukturze MBP (1945–1947) . 29
Wydział Wywiadu MBP (styczeń–marzec 1945) . 29
Wydział II Specjalny MBP (marzec–lipiec 1945) . 36
Wydział II Samodzielny MBP (lipiec 1945–marzec 1946) . 44
Wydział II MBP od marca 1946 r. . 60
Reorganizacja ze stycznia 1947 r. . 77
Droga do połączenia z wywiadem wojskowym . 83
Rozdział I.2. Połączenie wywiadu cywilnego z wywiadem wojskowym
(lipiec 1947–czerwiec 1950) . 91
Utworzenie Departamentu VII MBP . 91
Kierownictwo Departamentu VII MBP . 98
Ściślejsze połączenie wywiadów . 109
Sprawy kadrowe . 127
Reorganizacja struktury w 1949 r. . 138
Wywiad w cieniu walki z odchyleniem prawicowo-nacjonalistycznym . 143
Początek czarnej passy . 146
Czystka . 152
Ostateczne załamanie w działalności operacyjnej . 166
Droga do rozdzielenia wywiadów . 186
Rozdział I.3. Departament VII MBP (1950–1954) . 197
Po rozdzieleniu wywiadów (czerwiec 1950–styczeń 1951) . 197
Nowy początek (styczeń 1951–maj 1953) . 202
Stopniowa reaktywacja pracy operacyjnej . 208
Sytuacja kadrowa . 212
Życie zawodowe i partyjne funkcjonariuszy wywiadu . 215
Walka z wykroczeniami dyscyplinarnymi i służbowymi . 222
Kontynuacja czystki . 225
Nieudana reorganizacja w maju 1953 r. . 230
Przełom organizacyjny 1954 r. . 236
Sprawa ppłk. Józefa Światły i likwidacja MBP. 243
Rozdział I.4. Departament I KdsBP (1954/1955–1956) . 248
Utworzenie Departamentu I KdsBP . 248
Ofensywna doktryna działania Departamentu I KdsBP . 258
Rezultaty pracy operacyjnej . 271
Wywiad w okresie odwilży i Października . 275
Rozdział I.5. Departament I MSW (1956–1961) . 283
Wywiad po Październiku . 283
„Przyjaciele radzieccy” . 292
Doskonalenie systemu organizacyjnego i stabilizacja kadrowa . 297
Kierunki działania i rezultaty pracy operacyjnej wywiadu po 1956 r. . 317
Sprawa kpt. Władysława Mroza . 352
Czystka i zła atmosfera w wywiadzie . 367
Sprawa ppłk. Michała Goleniewskiego . 379
Krajobraz po klęskach i nowy początek . 388
Część II. Infrastruktura wywiadowcza . 395
Rozdział II.1. Rezydentury wywiadu za granicą . 397
Organizacja i sposób działania rezydentur . 397
Łączność szyfrowa . 401
Łączność kurierska . 403
Tworzenie siatek wywiadowczych i rezydentur za granicą . 407
Rezydentury Departamentu VII w okresie połączenia wywiadów . 429
Organizacja wewnętrzna i działalność rezydentur w latach czterdziestych . 432
Rezydentury wywiadowcze i kontrwywiadowcze na początku lat pięćdziesiątych . 477
Funkcjonariusze wywiadu jako członkowie międzynarodowych misji pokojowych . 492
Reorganizacja pracy rezydentur w połowie lat pięćdziesiątych . 496
Rezydentury na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych . 501
Metody pracy funkcjonariuszy zatrudnionych w rezydenturach . 527
Departament I MSW a MSZ . 529
Pracownicy rezydentur a aktywność obcych służb . 532
Rozdział II.2. Krajowe przedstawicielstwa wywiadu . 538
Sekcje II specjalne . 538
Placówki oficerskie . 541
Samodzielna Grupa . 551
Samodzielne grupy specjalne . 554
Rozdział II.3. Pion informacyjny wywiadu . 563
Początek działalności informacyjnej wywiadu w latach czterdziestych . 563
Wydział Informacji połączonych wywiadów . 574
Działalność informacyjna wywiadu w pierwszej połowie lat
pięćdziesiątych . 583
Wydział Informacyjny Departamentu I MSW . 588
Rozdział II.4. Szkoły wywiadu . 594
Działalność Sekcji Werbunkowej w okresie połączenia wywiadów . 594
Szkoła Oficerska . 599
Kursy maszynopisania . 604
Szkoła Techniczna . 606
Szkoła Wywiadowcza . 607
Szkoła Agentów . 610
Szkoła Kontrwywiadowcza . 613
Szkoła Oficerska w Sulejówku . 617
Kurs „O” w szkole przy ul. Długiej . 621
Kurs „W” w szkole przy ul. Belwederskiej . 624
Kursy specjalne w Moskwie . 625
Szkoła Departamentu VII MBP/Szkoła Departamentu I KdsBP przy ul. Rakowieckiej . 630
Szkoła Departamentu I MSW na Ksawerowie . 635
Tom 2
Część III. Wybrane aspekty działalności wywiadu . 9
Rozdział III.1. Walka z polską emigracją polityczną . 11
Wywiad a polscy emigranci w pierwszych latach po wojnie . 11
Rozwinięcie działalności przeciwko emigracji po połączeniu
wywiadów . 21
Rezydentura „Albina” w Londynie (1948–1949) . 27
Utworzenie Wydziału Emigracyjnego i jego działania w pierwszej połowie
lat pięćdziesiątych . 40
Początek sprawy Hugona Hankego . 52
Reorganizowanie pionu emigracyjnego . 56
Rozpoczęcie ofensywy przeciwko „polskiemu Londynowi” . 59
Zmiana polityki w stosunku do emigracji i początek drugiej akcji
reemigracyjnej . 62
Działalność polonijna w Stanach Zjednoczonych jako „przykrycie” pracy
operacyjnej . 70
Przeciwko emigracyjnemu Londynowi (1955–1956) . 76
Walka z polską emigracją polityczną po Październiku 1956 . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Rozgrywka z Polskim Ruchem Wolnościowym „Niepodległość
i Demokracja” . 97
Rozgrywka ze Stronnictwem Pracy Karola Popiela . 102
Rozbijanie stronnictw politycznych i paraliżowanie działalności TRJN . 105
Działalność wywiadu PRL w środowisku emigracyjnych ludowców . 113
Bilans działalności wywiadu przeciwko polskiej emigracji politycznej . 118
Rozdział III.2. Walka z obcymi ośrodkami wywiadowczymi, polską
emigracją wojskową i zachodnimi służbami . 127
Ośrodki wywiadowcze emigracji i zachodnich służb . 127
Pierwszy etap działalności operacyjnej MBP przeciwko „imperialistycznym wywiadom” . 134
Agent „Szpilki” i jego kontakty z emigracyjną „Dwójką” . 140
Organizacja rtm. Antoniego Landowskiego i wpadka berlińskiej rezydentury . 146
Ośrodek Witolda Szymaniaka oraz sprawy Ireny Kotulskiej i Edwarda Medera . 154
Zmiany w funkcjonowaniu placówek wywiadowczych na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych . 163
Rozwinięcie działalności operacyjnej MBP przeciwko ośrodkom wywiadowczym . 165
Zdradziecka działalność Stanisława Kühnera . 170
Walka z ośrodkami wywiadowczymi po ujawnieniu spraw „Cezary” i „Ośrodek” . 185
Rozpracowywanie ośrodków braci Przemysława i Jana Kraczkiewiczów we Francji i Belgii oraz ośrodka wywiadu angielskiego w Paryżu . 204
Rozpracowywanie działalności współpracownika wywiadu francuskiego Wincentego Sławińskiego . 213
Rozdział III.3. Kontrwywiadowcza „ochrona” placówek dyplomatycznych . 222
Pojęcie kontrwywiadowczej „ochrony” placówek . 222
Wywiad MBP a resort spraw zagranicznych . 224
Rola wywiadu w „oczyszczaniu” kadry MSZ . 233
Metody działania pionu kontrwywiadowczego . 243
Wydział Kontrwywiadowczy w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych . 254
Zmiana charakteru działania pionu kontrwywiadowczego . 258
„Ochrona” placówek po 1956 r. . 261
Rozdział III.4. Wywiad naukowo-techniczny . 267
Założenia teoretyczne i przyczyny prowadzenia wywiadu naukowotechnicznego . 267
Początki wywiadu naukowo-technicznego Polski Ludowej . 268
Utworzenie pionu naukowo-technicznego w wywiadzie cywilnym . 274
Wywiad naukowo-techniczny po 1956 r. . 280
Osiągnięcia wywiadu naukowo-technicznego . 287
Ucieczka naczelnika Goleniewskiego i jej skutki . 291
Rozdział III.5. Prowadzenie wywiadu z pozycji nielegalnych . 296
Geneza i teoria pracy tzw. wywiadu nielegalnego . 296
Początki wywiadu nielegalnego Polski Ludowej . 298
Wywiad nielegalny po połączeniu wywiadów . 303
Młodzi nielegałowie z Departamentu VII MBP . 311
Powrót do pracy wywiadowczej z pozycji nielegalnych . 320
Wywiad nielegalny po 1956 r. . 334
Reperkusje sprawy Władysława Mroza . 349
Rozdział III.6. Operacyjne formy zdobywania środków finansowych . 354
Pierwsze pomysły na zdobywanie pozabudżetowych środków finansowych
przez wywiad . 354
Geneza Specjalnej Sekcji Finansowej . 359
Złoty okres działalności Specjalnej Sekcji Finansowej . 370
Likwidacja Specjalnej Sekcji Finansowej . 379
Działalność „zarobkowa” wywiadu do początku lat sześćdziesiątych . 387
Handel złotem i dewizami przez rezydenturę w Tel Awiwie i kurierów
dyplomatycznych . 390
Zakończenie . 395
Aneks I. Szczegółowa struktura wywiadu cywilnego (1945–1961) . 404
Aneks II. Wykaz kadry kierowniczej (1945–1961) . 422
Aneks III. Obsada rezydentur zagranicznych (1945–1961) . 488
Aneks IV. Nielegałowie wywiadu cywilnego (1946–1961) . 532
Aneks V. Obsada samodzielnych grup specjalnych (1955–1963) . 535
Aneks VI. Słuchacze szkół i kursów wywiadu cywilnego (1947–1961) . 543
Aneks VII. Uczestnicy kursów specjalnych w Moskwie (1954–1956) . 557
Aneks VIII. Finanse wywiadu cywilnego (1951–1961) . 561
Wykaz skrótów . 563
Bibliografia . 574
Spis ilustracji . 606
Spis tabel . 622
Indeks nazw geograficznych . 624
Indeks nazwisk, pseudonimów i kryptonimów . 636
Wywiad cywilny PRL. Cenckiewicz, Paczkowski, Bagieński, IPN
Żydzi w wywiadzie PRL
Jan Bodakowski
