Paweł Stalmach, Ślązak, polski patriota i działacz społeczny

Ślązaczka

„My Ślązacy jako Polacy chcemy i możemy tylko do polskiej sekcji należeć”.

Paweł Stalmach

Było to ogłoszenie Stalmacha o akcesji Polaków mieszkających na Śląsku Cieszyńskim do sekcji polskiej na Zjeździe Słowiańskim w Pradze w 1848 roku.

(Źródło: Józef Chlebowczyk, Nad Olzą, Katowice 1971, s. 29.)

Paweł Stalmach

Paweł Stalmach był polskim działaczem społecznym i narodowym, dziennikarzem oraz publicystą, działającym na Śląsku Cieszyńskim.

Urodził się 13 sierpnia 1824 w Bażanowicach koło Cieszyna, jako syn arcyksiążęcego niższego urzędnika Jana. Matką była Zuzanna z domu Cichy.

Był ewangelikiem, jednak tuż przed śmiercią przeszedł na katolicyzm. Zmarł 13 listopada 1891 roku w Cieszynie. Został pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie.

Ukończył ewangelicką szkołę powszechną i gimnazjum ewangelickie w Cieszynie, gdzie w 1842 roku wraz z kolegami jeszcze jako uczeń gimnazjum, założył Stowarzyszenie Uczących się Języka Polskiego oraz tak zwane Złączenie Polskie. W roku 1843 roku podjął naukę w Bratysławie gdzie poznał Lodowita Štura, słowianofila, wybitnego słowackiego działacza odrodzenia narodowego, dzięki któremu umocnił przekonanie o swoim polskim pochodzeniu.

Duży wpływ na jego późniejszą twórczość i działalność miały późniejsze wydarzenia z czasów studiów w Wiedniu, gdzie studiował teologię protestancką. Tam poznał Polaków z Galicji. Pozostawał też w stałym kontakcie z kręgiem polskich znajomych w Cieszynie i namawiał ich do stworzenie polskiego pisma.

W czerwcu 1848 roku wziął udział w Zjeździe Słowiańskim w Pradze, deklarując przynależność Ślązaków ze Śląska Cieszyńskiego do narodu polskiego, nie czeskiego.

Nalegał na połączenie Ślaska Cieszyńskiego z Galicją, a Śląska, który pozostawał pod władzą Prus, z Wielkopolską.

Po powrocie do Cieszyna w sierpniu 1848 r. objął redakcję ''Tygodnika Cieszyńskiego'', którego pierwszy numer ukazał się kilka miesięcy wcześniej, 06.V.1848 roku. Twórcami tygodnika byli Paweł Stalmach, Andrzej Cinciała i Ludwik Klucki.

Za swoją działalność społeczną oraz antyrządowe artykuły był kilkukrotnie więziony oraz karany grzywnami.

Od sierpnia 1849 roku był już samodzielnym wydawcą i redaktorem swego czasopisma. Był też inicjatorem powstania wielu polskich stowarzyszeń, na przykład: Czytelni Polskiej (1848), czy Biblioteki Polskiej dla Ludu Księstwa Cieszyńskiego. Po upadku Wiosny Ludów wydawał swój tygodnik z przerwami, a od roku 1851 pod zmienioną nazwą jako ''Gwiazdka Cieszyńska'', której redaktorem pozostał prawie do końca życia. Wokół siebie i „Gwiazdki” skupiał coraz silniejszy polski ruch narodowy.

Wydawał też polemiczne broszury, w których poruszał problemy narodowościowe Górnego Śląska.

Po zamknięciu w 1854 roku Czytelni Polskiej, ośrodkami ruchu polskiego zostało Kasyno, a potem Kasa Oszczędności, również zorganizowane i zarządzane przez Stalmacha. Po wprowadzeniu w Austrii po roku 1859 rządów konstytucyjnych, został niepisanym przywódcą polskiego obozu narodowego, a ''Gwiazdka Cieszyńska'' jego organem i trybuną polskości.

Stalmach próbował zainteresować polskich polityków z Galicji kwestią Polaków na Śląsku Cieszyńskim. Uzyskał poparcie wpływowych Polaków w Wiedniu, i w ten sposób zapewnił sobie szerszy krąg odbiorców ''Gwiazdki Cieszyńskiej''.

Przyczynił się też do powstania organizacji i instytucji narodowych, jak Towarzystwa Naukowej Pomocy dla Księstwa Cieszyńskiego (1872). Dążył do tego, aby stworzyć organizację, stowarzyszenie, które będzie miało pod opieką szkolnictwo na Śląsku Cieszyńskim i będzie zaporą przeciwko germanizacji. Udało mu się to w roku 1885, z chwilą powołania do życia Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego, której został prezesem. Macierz zakładała szkoły ludowe, wydziałowe, gimnazja, ochronki i internaty. Powstawały koła w licznych miejscowościach Śląska Cieszyńskiego. Koła te przyczyniły się do umocnienia polskości oraz podniesienia życia kulturalno-oświatowego po wsiach i miasteczkach.

Uczynił wiele dla zebrania środków materialnych do powołania tychże placówek polskiego szkolnictwa podstawowego i średniego.

Na przykład nowy statut koła istebniańskiego z roku 1907 stał się wzorem, według którego wszyscy Istebnianie starali się postępować w swych działaniach społecznych.:

„(…) siedzibąTowarzystwa jest Cieszyn(…)siedzibą koła miejscowego jest Istebna, do zadań Towarzystwa należy:(…) Zakładanie, utrzymanie i popieranie ochronek, szkół ludowych, kursów dla dorosłych analfabetów (…) czytelni ludowych i bezpłatnych wypożyczalni książek polskich”.

W statucie można było jeszcze przeczytać:

„(…)wieczystym członkiem jest ten, kto uiści jednorazowo tytułem wkładki 50 K. Założycielem, kto jednorazowo tytułem wkładki 100 K. wpłaci (…)”.

W drugiej połowie XIX wieku wyjechało do Stanów Zjednoczonych mnóstwo Polaków ze wszystkich trzech zaborów. Emigracja ze Śląska Cieszyńskiego była w tym czasie najmniej liczna, co było w dużej mierze zasługą Pawła Stalmacha. Pisał on w swoim pamiętniku:

(...)„Za wielką szkodę narodu uważałem zawsze wychodźtwo z ziem polskich do Ameryki, osobliwie ze Śląska pruskiego, z Poznańskiego i Prus, a później Galicyi i Królestwa Polskiego, bo przyczyną nie było przeludnienie i podobnej przyczyny w dzisiejszych czasach tak samo nie uznaję, lubo ją niektórzy słynni pisarze chcą udowodnić. Przyczyną raczej były i są niezdrowe stosunki społeczne. Zapewne wpływowi "Gwiazdki Cieszyńskiej" przypisać można, że emigracya z austryackiego Śląska prawie nieznana była i ograniczała się chyba na jednostki, a wiadomo, że zwłaszcza Księstwo Cieszyńskie należy do najwięcej zaludnionych krajin.”(...)

Ta rola Stalmacha w powstrzymywaniu mieszkańców Śląska Cieszyńskiego przed opuszczaniem rodzinnych stron jest bardzo mało znana. Przestrzegał on przed masową emigracją do Ameryki, i tłumaczył, że jeśli Polacy odejdą, na ich miejsce przyjdą Niemcy i Czesi, jak to było na Górnym Śląsku i w Poznańskiem. Przestrzegał nawet przed zarobkową emigracją do sąsiedniej Galicji i Królestwa, twierdząc, że pociąga to za sobą bardzo niekorzystne i złe skutki.

Na łamach "Gwiazdki Cieszyńskiej" roztaczał Stalmach wizję Stanów Zjednoczonych jako nieodpowiedniego miejsca do życia. Nie była to jego zdaniem kraina mlekiem i miodem płynąca, ale:

„Ameryka nie jest żadnym rajem, tylko po prostu jest gorsza od Sybiru”(sic!).

W tamtych czasach czasopismo Stalmacha mogło w ten sposób powstrzymać wiele osób przed decyzją o emigracji (dzisiaj byłoby to chyba niewykonalne). Początek większej fali emigracji z regionu cieszyńskiego do Stanów Zjednoczonych zanotowano dopiero na przełomie XIX i XX wieku, czyli kilkanaście lat po rezygnacji Stalmacha z redagowania "Gwiazdki".

Stalmach w roku 1887 w zamian za dożywotnią rentę przekazał ''Gwiazdkę Cieszyńską'' Komitetowi Katolickiego Duchowieństwa, służąc nowym redaktorom radą i pomocą. Ostatnie lata spędził na pisaniu pamiętników oraz wydawaniu własnych utworów literackich jak Księgi Rodu Słowiańskiego (1889) i Cieszymir (1890).

Dzieła Pawła Stalmacha:

Światło prawdy w narodowych stosunkach Śląska wydane w Cieszynie(1884)

W obronie własnej (1887)

Księgi rodu słowiańskiego (1889)

Zbiór pieśni polskich

Cieszymir (1890)

Bój na Dobropolu (1890)

Pamiętniki Pawła Stalmacha (1910)