Rok Powstania Styczniowego

Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ "Solidarność" ogłosił rok 2013 Rokiem Powstania Styczniowego.

150 lat temu wybuchło najdłuższe ze wszystkich powstań polskich, skierowane przeciwko jednemu z zaborców – Imperium Rosyjskiemu. Ogłoszone manifestem 22 stycznia 1863 wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy, spowodowane narastającym rosyjskim terrorem wobec polskiego biernego oporu. Powstanie wybuchło w Królestwie Polskim. Zasięgiem objęło tylko zabór rosyjski: Królestwo Polskie oraz ziemie zabrane – Litwę, Białoruś i część Ukrainy. Trwało do jesieni 1864 roku.

Było największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało. Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela.

Po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej. W roku 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet, w 1869 zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską, w latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie doprowadzając je tym samym do upadku, w roku 1874 zniesiono urząd namiestnika, w 1886 zlikwidowano Bank Polski. Skasowano klasztory katolickie w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich. Po stłumieniu powstania znaczna część społeczeństwa Królestwa i Litwy uznała dalszą walkę zbrojną z zaborcą rosyjskim za bezcelową i zwróciła się ku pracy organicznej.

Obchody 150 rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego

Region Gdański
- W niedzielę 20 stycznia w Bazylice Św. Brygidy odprawiona została msza św. w intencji Bohaterów Powstania Styczniowego.
- 22 stycznia w Sopocie, w kościele św. Jerzego (garnizonowy) o 18:00 odbędzie się msza św. w intencji Powstańców Styczniowych w 150 rocznicę wybuchu powstania.
- 24 stycznia (czwartek) o 17:30 w Sali Akwen (Budynek NSZZ „Solidarność”):
1. Wykład Piotra Szubarczyka: „Leśni bandyci” lat 1863 – 65 i „leśni bandyci” lat 1945-56. Porównanie propagandy rosyjskiej i sowieckiej, skierowanej przeciwko uczestnikom obu powstań: styczniowego i antykomunistycznego.
2. Wykład Michała Stróżyka: Pomorze Gdańskie w Powstaniu Styczniowym.
3. Koncert pieśni inspirowanych malarstwem Artura Grottgera w wykonaniu Andrzeja Kołakowskiego, poświęconych powstańcom styczniowym.
- 26 stycznia (sobota) Wataha w Chmielnie. Uroczystości rocznicowe rozpoczną się o godzinie 12:00 w Kościele św. Apostołów Piotra i Pawła w Chmielnie mszą świętą.
Następnie przewidziany jest przemarsz pod Krzyż Powstańców Styczniowych, ognisko WATAHY i gry powstańcze.

Region Dolny Śląsk
21 stycznia w przededniu 150 rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego odbył się tradycyjny przemarsz spod kościoła Opieki św. Józefa pod gmach główny Uniwersytetu Wrocławskiego. Uroczystość rozpoczęła się mszą świętą koncelebrowaną przez czterech księży pod przewodnictwem proboszcza Szczepana Maciaszek, który w okolicznościowej homilii mówił o wysiłku powstańców, represjach i późniejszych skutkach tego czynu zbrojnego. Wśród powstańców wspomniano także świętych kościoła katolickiego, biorących czynny udział w walkach: Rafała Kalinowskiego i Alberta Chmielowskiego.
Do przemarszu ulicami Wrocławia zapraszali członkowie Prawa i Sprawiedliwości wraz z posłami tej formacji Dawidem Jackiewiczem i Jackiem Światem. Podczas przemówień pod tablicą upamiętniającą studentów, którzy dołączyli do powstańców walczących z rosyjskim zaborcą, wypomniano, że polski parlament odrzucił projekt ustanowienia roku 2013 Rokiem Powstania Styczniowego jak uczynił to parlament Litwy.

Historia Powstania Styczniowego

Po przegranej przez Rosję wojnie krymskiej z Imperium Osmańskim (1853 – 1856) polityka wewnętrzna caratu uległa złagodzeniu. Car Aleksander II zaczął przeprowadzać w Rosji reformy znosząc poddaństwo chłopów, reformując sądownictwo i administrację. Polacy liczyli na ustępstwa ze strony cara i autonomię dla Królestwa Polskiego. I choć ogłosił on amnestię dla więźniów politycznych, pozwolił na otwarcie Akademii Medyko – Chirurgicznej i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Towarzystwa Rolniczego, nie pozwalał na jakiekolwiek ustępstwa polityczne.

W związku z tym od 1860 roku w Królestwie Polskim zaczęło dochodzić do manifestacji patriotycznych, szczególnie przy okazji obchodzenia świąt narodowych czy rocznic urodzin wielkich Polaków, np. Tadeusza Kościuszki. Organizowano msze św. ku czci bohaterów narodowych, modlitwy za pomyślność Ojczyzny. Wzrost nastrojów patriotycznych spowodował zaostrzenie stosunku władzy rosyjskiej wobec Polaków i zaostrzył represje. Wojsko otrzymało rozkaz rozpraszania manifestacji przy użyciu siły, także z prawem użycia broni palnej. W ten sposób rozpędzono wiele manifestacji, łącznie z wtargnięciami do świątyń warszawskich, z których wyciągano wiernych. Wiele osób zginęło, jeszcze więcej zostało aresztowanych. Na znak protestu wobec nieposzanowania świątyń, wszystkie świątynie w Warszawie zostały zamknięte, a kościół katolicki ogłosił żałobę narodową. Na znak żałoby kobiety nosiły czarne stroje i biżuterię z orzełkiem. Mężczyźni konfederatki i szpilki z orzełkiem. Za noszenie tych symboli można było trafić do więzienia, bądź zostać zesłanym na Sybir. W celu spacyfikowania Królestwa Polskiego władze carskie wprowadziły na terenie Królestwa Polskiego stan wojenny.

Pod koniec lat 50 – tych XIX wieku w Królestwie Polskim utworzyły się dwa ugrupowania konspiracyjne mające odmienne stanowisko wobec zaborcy i sposobu wyzwolenia spod jarzma carskiego. Pierwsze z nich – tzw. czerwoni byli ugrupowaniem radykalnym, rewolucyjnym, domagającym się otwartej walki z caratem. W końcu 1862 roku konspiracja czerwonych obejmowała 20 – 25 tys. członków, na jej czele stał Komitet Centralny Narodowy z Jarosławem Dąbrowskim na czele. Centralny Komitet Narodowy w lipcu 1862 roku powołał Organizację Narodową mającą przygotować powstanie i odbudowę państwa polskiego w granicach sprzed 1771 roku. Spisek czerwonych poparło duchowieństwo rzymskokatolickie.

Drugim ugrupowaniem byli tzw. biali skupiający ziemiaństwo, arystokrację i część bogatszego mieszczaństwa. Biali byli zwolennikami pracy organicznej, dążenia do autonomii, krzewienia oświaty, pogłębiania świadomości narodowej. Walkę zbrojną o niepodległość odkładali na później, gdy społeczeństwo będzie w pełni do niej przygotowane.

Władza rosyjska miała świadomość istnienia tych ugrupowań. Chcąc osłabić tendencje niepodległościowe i złagodzić nastroje antyrosyjskie wprowadzono w czerwcu 1862 roku ukazy carskie zmieniające chłopom pańszczyznę na czynsz, wprowadzając równouprawnienie Żydów i przeprowadzając reformę szkolnictwa. Jednocześnie, by sparaliżować działalność organizacji spiskowych, zarządzono na połowę stycznia 1863 roku brankę, przygotowując listy obejmujące 12 tys. osób podejrzewanych o udział w organizacjach patriotycznych. Właśnie branka była bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania 22 stycznia 1863 roku.

Komitet Centralny Narodowy utworzył Tymczasowy Rząd Narodowy pod kierownictwem Stefana Bobrowskiego – naczelnika Warszawy. KCN ogłosił manifest wzywający obywateli pod broń i wydał dekrety o uwłaszczeniu chłopów i nadaniu ziemi bezrolnym za uczestnictwo w powstaniu. W pierwszych dniach walk powstańcy uderzyli na rosyjskie garnizony w województwach: podlaskim, augustowskim, płockim, radomskim i lubelskim. Niestety większość ataków została odparta, m. in. z powodu słabego wyszkolenia powstańców i ogromnej przewagi Rosjan. W styczniu 1863 roku w Królestwie Polskim stacjonowało 100 tys. żołnierzy armii rosyjskiej. Natomiast po stronie polskiej jednocześnie walczyło maksymalnie 30 tys. powstańców. Odniesiono także sukcesy – po serii starć udało się opanować szosę brzeską i linię kolei petersburskiej, przerywając w ten sposób łączność Królestwa Polskiego z Rosją.

Pierwszym dyktatorem powstania został Ludwik Mierosławski, który w lutym 1863 roku przybył do Polski z Paryża. Niestety po odniesieniu porażek w kilku bitwach na Kujawach opuścił kraj. Jego następcą został Marian Langiewicz, który na początku powstania przeprowadził koncentrację sił powstańczych w Górach Świętokrzyskich. 22 stycznia jego zgrupowanie przypuściło trzy zwycięskie ataki na siły rosyjskie w Jedlni, Bodzentynie i w Szydłowcu, 11 lutego pobił Rosjan w bitwie pod Słupią. W Małogoszczu Langiewicz połączył swoje siły z oddziałem idącym z Mazowsza i wydał 24 lutego 1863 bitwę przeważającym liczebnie Rosjanom. Dzięki sprawnemu dowodzeniu wyrwał się z okrążenia prawie bez poważniejszych strat. 11 marca 1863 roku ogłosił się dyktatorem powstania. Tydzień później po bitwach pod Chrobrzem i Grochowiskami, przeszedł do Galicji gdzie został internowany przez władze austryjackie.

W październiku 1863 roku kolejnym dyktatorem został Romuald Traugutt. Wydał on dekret o reorganizacji sił zbrojnych i utworzył regularną armię powstańczą i wyznaczył komisarzy pełnomocnych, który mieli dopilnować realizacji dekretów uwłaszczeniowych. Jego dyktatura przedłużyła trwanie powstania, jednak chyliło się ono ku upadkowi. W kwietniu 1864 roku aresztowano Romualda Traugutta, po kilkumiesięcznych przesłuchaniach wydano wyrok śmierci wykonany 5 sierpnia 1864 w pobliżu Cytadeli Warszawskiej.

Zimą i wiosną stoczono jeszcze wiele bitew i potyczek, ale niestety większość przegranych. 21 lutego 1864 roku w bitwie pod Opatowem Rosjanie rozbili oddziały polskie z Gór Świętokrzyskich, do kwietnia tego roku w Świętokrzyskiem działał jeszcze gen. Józef Hauke „Bosak”. Najdłużej, do grudnia 1864 roku, walczył oddział księdza generała Stanisława Brzóski operujący na Podlasiu.

Do ostatecznej klęski powstania styczniowego przyczynił się dekret carski z marca 1864 roku o uwłaszczeniu i przyznaniu chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię.
Powstanie objęło swoim zasięgiem całe Królestwo Polskie, znaczną część Litwy i Wołyń. Stoczono ponad 1220 potyczek i bitew. Oddziały polskie ze względu na ogromne dysproporcje siły unikały walnej bitwy. W wojskach powstańczych służyło łącznie ok. 200 tys. uczestników, ale jednocześnie w walkach brało ok. 30 tys. powstańców. Zginęło ok. 30 tys. żołnierzy.

Polacy zabiegali o pomoc międzynarodową dla powstania. Zwłaszcza liczono na Francję. Państwa zachodnie ograniczyły się jedynie do wydania deklaracji dyplomatycznych, określających wybuch powstania za wewnętrzną sprawę Imperium Rosyjskiego. Tylko papież Pius IX otwarcie stanął w obronie Polaków stwierdzając, że car prześladuje Polaków z dzikim okrucieństwem i podejmuje bezbożne dzieło wytępienia religii katolickiej w Polsce.

Po stłumieniu powstania władze carskie przystąpiły do represjonowania Polaków. Kilkadziesiąt tysięcy uczestników powstania zesłano na Syberię, skonfiskowano 1660 majątków ziemskich, oddając je na licytację bądź obdarowując oficerów rosyjskich. Skasowano wszystkie klasztory w Królestwie. Miastom, które wspierały powstańców odebrano prawa miejskie, (np. miastu Bodzentyn, jednemu z najstarszych miast woj. świętokrzyskiego, odzyskało ono prawa miejskie dopiero 1994 roku). Nałożono na Królestwo Polskie kontrybucję wojenną w wysokości 5%, wprowadzono stan wojenny na 50 lat. W 1867 roku zlikwidowano Królestwo Polskie, na jego miejsce powołano prowincję rosyjską Kraj Nadwiślański. Zlikwidowano wszystkie polskie urzędy, a istniejące urzędy podporządkowano ministerstwom w Petersburgu. Bank Polski przekształcono w filię banku rosyjskiego, kościół katolicki podporządkowano Kolegium Rzymskokatolickiemu w Petersburgu.

Powstanie styczniowe, choć krwawo stłumione, okupione olbrzymimi stratami, przyczyniło się do wewnętrznego umocnienia Polaków – stanowiło moment zwrotny w tworzeniu nowoczesnego narodu polskiego. Organizacja państwa podziemnego w czasie trwania powstania była ewenementem na skalę światową. Na czele państwa stał Rząd Narodowy, podzielony na wydziały (ministerstwa) – spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, wojny, policji, skarbu i prasy. Działała służba dyplomatyczna. Królestwo Polskie podzielono na okręgi wojskowe. Funkcjonowała tajna administracja powstańcza pobierająca podatki, wykonująca zarządzenia rządu. Znaczna część społeczeństwa płaciła podatki władzom powstańczym na samo okazanie odcisku pieczęci rządowej z hasłem „Wolność – Równość – Niepodległość”. Działały podziemne sądy i poczta. Wydawano polską prasę drukowaną w podziemnych drukarniach.

21 stycznia 1919 roku marszałek Józef Piłsudski wydał rozkaz specjalny nadający weteranom powstania styczniowego prawa żołnierzy Wojska Polskiego. Mieli prawo do stałej pensji państwowej, noszenia specjalnych fioletowych mundurów. Prawa takie uzyskały 3644 osoby. Cieszyli się oni szczególnym szacunkiem Polaków. Specjalnie dla nich utworzono schronisko św. Teresy. Najdłużej żyjącym weteranem powstania styczniowego był Feliks Barczuk zmarły w 1946r.
Jeszcze przed II wojną światową zrodziła się myśl o beatyfikacji Romualda Traugutta. Niestety wybuch wojny uniemożliwił realizację tego zamysłu. O Traugutcie mówił Sługa Boży kard. Stefan Wyszyński - "Jest wzorem zdrowego chrześcijańskiego patriotyzmu i przykładem, jak należy rozumieć obowiązek miłowania Ojczyzny". Zbieranie podpisów pod petycją z prośbą o wznowienie starań o rozpoczęcie procesu beatyfikacyjnego Romualda Traugutta rozpoczęło się w 1984 r., ale sam proces beatyfikacyjny jeszcze się nie rozpoczął.

Joanna Lewandowska