Ordoliberalizm jako ukryta konstytucja Europy

1. Wprowadzenie: konstytucja bez aktu konstytucyjnego

Unia Europejska funkcjonuje w oparciu o rozbudowany system prawny, którego fundamenty formalne zawarte są w traktatach. Jednak obok jawnej warstwy konstytucyjnej istnieje głębszy porządek normatywny, który nie został nigdy przedmiotem bezpośredniej decyzji demokratycznej. Tezą niniejszego rozdziału jest twierdzenie, że ordoliberalizm pełni funkcję ukrytej konstytucji Europy, wyznaczając ontologiczne ramy pieniądza, prawa i racjonalności publicznej.

Ordoliberalizm nie działa w Europie jako ideologia polityczna w sensie deklaratywnym, lecz jako porządek konstytuujący, określający granice tego, co uznaje się za racjonalne, odpowiedzialne i dopuszczalne w polityce gospodarczej.

2. Ordoliberalizm jako projekt ładu, nie doktryna polityki

Klasyczny ordoliberalizm, rozwijany przez przedstawicieli tzw. szkoły fryburskiej (Walter Eucken, Franz Böhm, Wilhelm Röpke, Alexander Rüstow), nie był wariantem leseferyzmu. Przeciwnie – zakładał aktywną rolę państwa w ustanawianiu i ochronie porządku konkurencyjnego¹.

Centralnym założeniem ordoliberalizmu było przekonanie, że:

rynek nie jest zjawiskiem naturalnym,

konkurencja wymaga ram prawnych,

destabilizacja pieniądza prowadzi do rozpadu ładu społecznego,

decyzja polityczna musi zostać podporządkowana trwałym regułom.

W tym sensie ordoliberalizm stanowi ontologię porządku, a nie zbiór instrumentalnych policy recommendations.

3. Prymat reguły nad decyzją polityczną

Ordoliberalna krytyka demokracji nie polegała na jej jawnym odrzuceniu, lecz na głębokiej nieufności wobec uznaniowej decyzji politycznej. Inflacja, deficyty i interwencjonizm postrzegano jako skutki „degeneracji państwa” poprzez presję interesów i krótkowzroczność wyborczą².

Rozwiązaniem miała być:

konstytucjonalizacja reguł gospodarczych,

niezależność banku centralnego,

depolityzacja pieniądza,

przeniesienie kluczowych rozstrzygnięć poza zasięg bieżącej demokracji.

W tym sensie ordoliberalizm nie znosi polityki, lecz zamraża jej zakres poprzez nadrzędne ramy normatywne.

4. Euro jako materializacja ordoliberalnej ontologii

Architektura wspólnej waluty europejskiej stanowi najbardziej kompletną instytucjonalizację ordoliberalizmu w powojennej Europie. Mandat Europejskiego Banku Centralnego, skoncentrowany niemal wyłącznie na stabilności cen, zakaz bezpośredniego finansowania deficytów oraz rygorystyczne reguły fiskalne odzwierciedlają ordoliberalne przekonanie o prymacie stabilności monetarnej³.

Wprowadzenie euro oznaczało:

oddzielenie polityki pieniężnej od polityki fiskalnej,

depolityzację emisji pieniądza,

przesunięcie odpowiedzialności kryzysowej na poziom narodowy,

asymetryczne skutki dostosowawcze dla peryferii strefy euro⁴.

Euro nie jest zatem neutralnym technicznym środkiem wymiany, lecz nośnikiem określonej ontologii ładu gospodarczego.

5. Prawo Unii Europejskiej jako mechanizm egzekucji ontologii

Ordoliberalne założenia zostały trwale wpisane w system prawa Unii Europejskiej. Traktaty, pakty stabilności oraz orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE pełnią funkcję konstytucjonalizacji stabilności⁵.

Prawo europejskie:

nie określa alternatywnych modeli gospodarczych,

lecz wyznacza granice legalności,

przekształca spory polityczne w kwestie zgodności z regułami.

W ten sposób ontologia pieniądza zostaje przełożona na normy prawne, a normy prawne – na ograniczenie wyobraźni politycznej.

6. Racjonalność ekonomiczna jako władza epistemiczna

Najbardziej zaawansowany poziom ordoliberalnej hegemonii ma charakter epistemiczny. Ordoliberalizm produkuje określony typ racjonalności publicznej, w której:

stabilność cen jest wartością nadrzędną,

deficyt jest problemem moralnym,

„rynek” działa jako quasi-naturalny sędzia polityki,

alternatywy są delegitymizowane jako populizm lub nieodpowiedzialność⁶.

To nie formalny zakaz eliminuje inne polityki, lecz definicja tego, co uchodzi za rozsądne.

7. Niemcy jako hegemon strukturalny

W tym sensie Niemcy nie są hegemonem politycznym ani decyzyjnym, lecz hegemonem strukturalnym. Ich historyczne doświadczenie inflacji oraz powojenna architektura ładu gospodarczego zostały przekształcone w uniwersalne reguły europejskie⁷.

System ten działa autonomicznie:

bez centralnej władzy decyzyjnej,

poprzez reguły,

w sposób najkorzystniejszy dla gospodarek o wysokiej produktywności i nadwyżkach handlowych.

8. Ordoliberalizm jako konstytucja binarna

Wracając do poziomu ontologicznego, ordoliberalizm operuje szeregiem rozróżnień binarnych:

stabilność / chaos,

reguła / uznaniowość,

odpowiedzialność / populizm,

racjonalność / nieodpowiedzialność.

Rozróżnienia te nie opisują rzeczywistości, lecz produkują ją operacyjnie, wyznaczając, kto jest podmiotem wiarygodnym, a kto problemem systemowym.

9. Europa postpolityczna

Efektem ordoliberalizmu jako ukrytej konstytucji jest porządek postpolityczny, w którym fundamentalne decyzje gospodarcze są wyjęte spod normalnego sporu demokratycznego. Demokracja funkcjonuje, lecz wewnątrz wcześniej określonych granic ontologicznych⁸.

10. Teza końcowa

Ordoliberalizm pełni w Unii Europejskiej funkcję ukrytej konstytucji,

ponieważ konstytuuje pieniądz, prawo i racjonalność zanim pojawi się decyzja polityczna.

Jest to porządek reguł, który zastępuje suwerenność decyzji suwerennością formy.

Przypisy

Eucken, W. (1952). Grundsätze der Wirtschaftspolitik. Mohr Siebeck.

Röpke, W. (1958). A Humane Economy. Regnery.

De Grauwe, P. (2018). Economics of Monetary Union. Oxford University Press.

Stiglitz, J. (2016). The Euro. W.W. Norton.

Tuori, K. & Tuori, K. (2014). The Eurozone Crisis. Cambridge University Press.

Blyth, M. (2013). Austerity. Oxford University Press.

Bonefeld, W. (2012). Freedom and the Strong State.

Streeck, W. (2014). Buying Time. Verso.

Bibliografia

Bonefeld, W. (2012). Freedom and the Strong State.

Blyth, M. (2013). Austerity.

De Grauwe, P. (2018). Economics of Monetary Union.

Eucken, W. (1952). Grundsätze der Wirtschaftspolitik.

Röpke, W. (1958). A Humane Economy.

Stiglitz, J. (2016). The Euro.

Streeck, W. (2014). Buying Time.

Tuori, K. & Tuori, K. (2014). The Eurozone Crisis.