Europa między sacrum a profanum: od bytu do procedury

1. Wprowadzenie: sacrum i profanum jako kategorie ontologiczne

Relacja sacrum–profanum bywa najczęściej interpretowana w kluczu religioznawczym lub socjologicznym, jako przeciwstawienie sfery świętej i świeckiej. W niniejszym ujęciu relacja ta ma charakter ontologiczny, a nie wyznaniowy. Sacrum oznacza porządek, w którym byt, akt istnienia i sens stanowią fundament rzeczywistości, natomiast profanum oznacza porządek, w którym rzeczywistość utrzymuje się dzięki formom, procedurom i operacjom, niezależnie od odniesienia do bytu jako takiego¹.

Teza tekstu głosi, że Unia Europejska stanowi kulminację ontologii profanum: porządku, który nie neguje sacrum w sensie religijnym, lecz nie potrzebuje już sacrum ontologicznego, aby funkcjonować.

2. Sacrum klasyczne: Grecja i ontologia bytu

W filozofii greckiej sacrum nie było przeciwstawione rozumowi. Przeciwnie, logos i mythos współtworzyły przestrzeń sensu, w której byt był tym, co się ujawnia (aletheia)². U Arystotelesa byt (ousia) stanowi punkt wyjścia wszelkiego poznania: przyczyna nie jest kategorią wyjaśniającą narzuconą z zewnątrz, lecz tkwi w samym bycie³.

Kluczowe jest tu pierwszeństwo aktu (energeia) wobec możności (dynamis). Świat istnieje aktualnie, a poznanie jest wtórne wobec istnienia. Ontologia ta ustanawia sacrum bytu, nawet jeśli nie ma jeszcze charakteru teologicznego.

3. Chrześcijaństwo i Tomasz z Akwinu: sacrum jako akt istnienia

Pełna artykulacja ontologicznego sacrum dokonuje się w metafizyce Tomasza z Akwinu. Bóg nie jest u niego ani ideą, ani hipotezą kosmologiczną, lecz **czystym aktem istnienia (actus essendi)**⁴. Istnienie nie jest predykatem ani własnością, lecz aktem aktualizującym istotę.

W tej ontologii:

świat realnie istnieje,

człowiek jest podmiotem poznającym,

sens nie jest wytwarzany, lecz odkrywany.

Sacrum ma tu charakter strukturalny: byt → akt → sens → działanie⁵.

4. Przesunięcie modalne: Awicenna i Awerroes

Recepcja Arystotelesa w filozofii islamskiej wprowadza subtelne, lecz fundamentalne przesunięcie ontologiczne. U Awicenny Bóg zostaje określony jako byt konieczny (ens necessarium), wobec którego wszystkie inne byty mają charakter możliwy⁶. Istnienie zostaje wpisane w strukturę modalności, a nie aktu.

Choć system ten zachowuje metafizyczną powagę, wprowadza formalizację bytu, która umożliwia dalsze przekształcenia: byt zaczyna być rozumiany przez pryzmat możliwości, konieczności i relacji, a nie aktu istnienia jako takiego⁷.

5. Od sacrum do profanum: wola, forma, struktura

5.1. Augustyn, Bonawentura, Duns Szkot

U Augustyna następuje przesunięcie akcentu w stronę woli Boga, a nie struktury bytu⁸. U Bonawentury poznanie zostaje częściowo zsubiektywizowane poprzez teorię iluminacji. Krytyczny moment następuje jednak u Dunsa Szkota, dla którego istnienie staje się wewnętrznym modem bytu (modus intrinsecus), a nie aktem⁹.

To przesunięcie oznacza, że:

istnienie przestaje być fundamentem, a staje się własnością formalną.

5.2. Nowoczesność: znak, procedura, ideologia

Nowoczesność radykalizuje ten proces. Rewolucja francuska, marksizm i ich późniejsze transformacje prowadzą do świata, w którym:

sens zostaje upolityczniony,

prawda staje się funkcją praktyki,

historia zastępuje metafizykę.

W XX wieku pragmatyzm, semiotyka i poststrukturalizm (Peirce, Saussure, Eco, Foucault) ustanawiają porządek, w którym wszystko funkcjonuje jako znak, nauka jako jedna z modalności dyskursu, a prawo jako proceduralny system norm¹⁰.

6. Unia Europejska jako kulminacja profanum: autopoiesis

Unia Europejska nie jest projektem ideologicznym, lecz porządkiem autopojetycznym w sensie teorii systemów. Prawo, administracja i ekspertyza reprodukują się tu operacyjnie, bez odniesienia do celu transcendentnego czy aktu założycielskiego¹¹.

W tym porządku:

byt zostaje zastąpiony przez funkcjonowanie,

akt przez proces,

sens przez kompatybilność,

prawda przez operacyjność.

Autopoiesis stanowi metafizykę profanum: świat trwa, ponieważ potrafi się reprodukować, a nie dlatego, że jest zakorzeniony w bycie¹².

7. Dlaczego sacrum nie może powrócić strukturalnie

Sacrum ontologiczne (w sensie tomistycznym) wymaga:

aktu,

decyzji,

podmiotu,

odniesienia do bytu.

System autopojetyczny nie posiada miejsca ontologicznego dla tych kategorii. Każda próba „powrotu sacrum” zostaje przetworzona w:

narrację kulturową,

symbol tożsamościowy,

element dyskursu medialnego.

Nigdy w fundament systemu.

8. Wniosek

Historia Europy może zostać odczytana jako przejście od sacrum bytu do profanum procedury.

Unia Europejska nie jest zaprzeczeniem tej historii, lecz jej konsekwencją ontologiczną. Nie żyjemy „po religii”, lecz po sacrum ontologicznym — w świecie, który nauczył się trwać bez bytu jako fundamentu.

Przypisy

É. Durkheim, Les formes élémentaires de la vie religieuse, Paris 1912 (reinterpretacja ontologiczna).

M. Heidegger, Bycie i czas, §44.

Arystoteles, Metafizyka, Z, 1–3.

Tomasz z Akwinu, De ente et essentia; Summa Theologiae, I, q. 3–4.

É. Gilson, Being and Some Philosophers, Toronto 1952.

Awicenna, Metafizyka (część Kitāb aš-Šifāʾ).

Awerroes, Komentarze do Arystotelesa.

Augustyn, De civitate Dei.

Duns Szkot, Ordinatio, I, d. 8.

Ch. S. Peirce, Collected Papers; U. Eco, A Theory of Semiotics.

N. Luhmann, Das Recht der Gesellschaft, Frankfurt a.M. 1993.

H. Maturana, F. Varela, Autopoiesis and Cognition, Dordrecht 1980.