wiesława wiesława
5678
BLOG

Kto przejął żydowski majątek? Cz. II. PRL

wiesława wiesława Historia Obserwuj temat Obserwuj notkę 41

21 lipca 1944 r. w Moskwie, moskiewscy patrioci z nadzorowanego przez Wandę Wasilewską Związku Patriotów Polskich proklamowali powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Następnego dnia po ukonstytuowaniu się PKWN wydał manifest, który miał stanowić podstawę prawną polskiego państwa pod rządami komunistycznymi. W manifeście znajdował się m.in. zapis dotyczący mniejszości żydowskiej:„Żydom po bestialsku tępionym przez okupanta zapewniona zostanie odbudowa ich egzystencji oraz prawne i faktyczne równouprawnienie”. 

Do realizowania tej deklaracji PKWN przystąpił bezzwłocznie, bowiem już 8 sierpnia 1944 r. przy Prezydium PKWN powołany został Referat ds. Pomocy Ludności Żydowskiej, którego kierownikiem mianowany został przedwojenny lubelski działacz samorządowy Szlomo Herszenhorn (z partii Bund). Udzielana przez Referat pomoc miała różne formy: rozdawano żywność, ubrania, interweniowano w celu przydziału kwater i przyjmowania do szpitali, roztaczano opiekę nad sierotami, udzielano porad prawnych, rejestrowano ocalonych oraz zbierano ich relacje o czasach wojny.

W PKWN ważną rolę odgrywał dr Emil Sommerstein, przedwojenny poseł i działacz syjonistyczny z partii Icchud, (od 1913 roku na liście adwokatów we Lwowie, gdzie prowadził własną kancelarię). W 1939 roku został aresztowany przez NKWD i wywieziony w głąb Związku Sowieckiego. W wyniku starań Wandy Wasilewskiej został zwolniony z łagru na początku 1944 r. i od kwietnia 1944 r. był szefem Biura Prawnego w Zarządzie Głównym Związku Patriotów Polskich. Od 25 lipca 1944 r. był członkiem Krajowej Rady Narodowej, w sierpniu uczestniczył w składzie Komisji dla zbadania zbrodni hitlerowskich w obozie koncentracyjnym na Majdanku. W październiku 1944 r. współorganizował Centralny Komitet Żydów w Polsce. Ponadto odegrał ważną rolę w repatriacji ze Związku Sowieckiego 140 tysięcy Żydów, obywateli RP.

W PKWN dr Emil Sommerstein współtworzył projekt reformy rolnej i był kierownikiem Resortu Odszkodowań Wojennych. Icchak Cukierman w swoich wspomnieniach tak ocenił jego powojenną karierę polityczną:

Był im [komunistom] potrzebny, bo chcieli zaprezentować się światu jako rząd, w którym zasiada również syjonista. Musieli przecież liczyć się ze Stanami Zjednoczonymi i żydowską opinią publiczną na świecie. Sommerstein zdawał sobie z tego wszystkiego sprawę, pogodził się z tym i postanowił wywiązać się jak najlepiej z powierzonych mu obowiązków, tak mi powiedział i teraz zajmuje się bardzo ważnymi sprawami: repatriacją i reparacjami, jako że już wówczas trzeba było zacząć obliczać odszkodowania przysługujące Żydom.

Ze względu na niezgodność ochrony własności prywatnej z doktryną systemu komunistycznego, PKWN wydał szereg aktów prawnych o charakterze ekspropriacyjnym:

• dekret z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej

• dekret z 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa lasów

• dekret z 3 stycznia 1946 o przejęciu na własność Skarbu Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej.

Jednocześnie w jednym ze swych pierwszych rozporządzeń PKWN  unieważnił niemieckie akty prawne dotyczące konfiskaty i wywłaszczenia polskiego i żydowskiego mienia. Wydane zostały akty prawne, które nie miały charakteru nacjonalizacyjnego, ale przeciwnie – określały zasady i tryb odzyskiwania majątków utraconych przez ich posiadaczy w okresie wojny i nie odzyskanych po jej zakończeniu. Celem przygotowania tych aktów prawnych było zabezpieczenie mienia przez grabieżą i wandalizmem, ale także uprzywilejowanie tej grupy obywateli, która te majątki utraciła. Znaczną część tej grupy stanowili obywatele polscy pochodzenia żydowskiego.

Pierwszym aktem prawnym regulującym sprawę majątków opuszczonych był dekret z 2 marca 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, który po dwóch miesiącach został zastąpiony ustawą o tym samym tytule („Ustawa z 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych”, Dz.U. nr 17, poz. 94 z 1945 r.)

Oba wymienione akty prawne zawierały definicję mienia opuszczonego:

 „Wszelki majątek ruchomy lub nieruchomy, który w związku z wojną rozpoczętą w dniu 1 września 1939 r. nie znajduje się w posiadaniu właściciela, jego prawnych następców lub osób prawa ich reprezentujących jest majątkiem opuszczonym w rozumieniu niniejszej ustawy.”

Zgodnie z art. 3 dekretu (powtórzonym później jako art. 3 ustawy) „Nieważne są wszelkie umowy w przedmiocie majątku opuszczonego zawarte z byłymi władzami okupacyjnymi lub instytucjami i osobami działającymi z ramienia tych władz”. A nabywca takiego majątku został uznany za „posiadacza złej wiary” z określonymi skutkami prawnymi z tego wynikającymi („nie ma prawa do żądania zwrotu poniesionych nakładów, choćby przez to wartość substancji majątkowej wzrosła”).

W celu rejestracji i inwentaryzowania oraz sprawowania pieczy nad majątkami opuszczonymi, przy Ministerstwie Skarbu utworzony został Główny Urząd Tymczasowego Zarządu Państwowego (art.6 ustawy), który wykonywał swoje zadania przez Wojewódzkie Oddziały Tymczasowego Zarządu Państwowego, które z kolei wyznaczały zarządców opuszczonych majątków. Były nimi najczęściej różnego rodzaju instytucje państwowe i organizacje społeczne, ale także osoby fizyczne. Budynki mieszkalne przekazywano w zarząd samorządom (miejskim lub gminnym), które wyznaczały administratorów uprawnionych do wynajmowania lokali użytkowych i pobierania komornego na rzecz samorządu.

Art. 10 dekretu o majątkach opuszczonych i porzuconych (powtórzony jako art. 10 ustawy) stanowił: „Każda władza państwowa, samorządowa lub osoba prywatna, powziąwszy wiadomość o majątku, który jest opuszczony lub porzucony, powinna niezwłocznie zawiadomić Oddział Wojewódzki Tymczasowego Zarządu Państwowego.”

Szczególny obowiązek spoczywał na tych osobach, które z upoważnienia władz okupacyjnych sprawowały zarząd przymusowy, komisaryczny lub powierniczy, jak również na osobach, które znalazły się w posiadaniu lub sprawowały faktyczny nadzór. Za niewypełnienie tego obowiązku groziła kara więzienia (do 5 lat) i grzywna do (200 tys. złotych). Ten przepis obowiązywał do 1 stycznia 1970 r. (został uchylony dopiero przez ustawę z 19 kwietnia 1969 r. zmieniającą Kodeks Karny).

Oba akty prawne (dekret i ustawa) przyznały właścicielom majątków opuszczonych możliwość odzyskania posiadania tych majątków w trybie uproszczonym, łatwiejszym niż tryb dochodzenia swoich praw na zasadach ogólnych prawa cywilnego. M.in. dotyczyło to ponoszenia kosztów sądowych (wpisu sądowego obliczanego od wartości majątku). Postępowania o przywrócenie utraconego posiadania były wolne od kosztów sądowych (art. 30 omawianej ustawy). Sądy Grodzkie właściwe do rozpatrzenia wniosku miały obowiązek wyznaczania dat rozpraw i wydawania rozstrzygnięć w wyjątkowo krótkich terminach, liczonych od daty złożenia wniosku („Sąd wydaje postanowienie najdalej w ciągu sześciu tygodni od daty wpłyniecia wniosku” art. 27 §3 ustawy). Postanowienie sądu było natychmiast wykonalne (art. 27 §2 ustawy). Sądem właściwym dla rozpatrzenia wniosku był Sąd Grodzki miejsca położenia majątku; postanowienie tego sądu podlegało zaskarżeniu w trybie zażalenia do Sądu Okręgowego.

 „Właścicielowi majątku opuszczonego należy na jego wniosek przywrócić posiadanie tego majątku, niezależnie od tego w czyim posiadaniu majątek ten znajduje się.” – stanowił Art. 19 ustawy (wcześniej art. 18 dekretu). W przypadku braku przedwojennego właściciela, „przywrócenia posiadania żądać mogą jego krewni w linii prostej (zstępni i wstępni, również dzieci nieślubne), bracia i siostry oraz małzonek. Małżonek może żądać wprowadzenia w posiadanie, bez względu na to czy związek został zawarty w formie prawem przepisanej” (art. 19 dekretu i art. 20 ustawy).

Osobom, którym prawomocnym wyrokiem sądu zostało przywrócone posiadanie majątku opuszczonego, służył tylko zarząd i użytkowanie tego majątku (art. 21 dekretu i art. 22 ustawy). Wyrok sądu nie przesądzał o prawie własności, ale otwierał drogę do odzyskania utraconego prawa własności. Osoby te mogły uzyskać tytuł własności dopiero po upływie określonego czasu – przedawnienie (zasiedzenie) dziesięcioletnie, liczone od daty uprawomocnienia się postanowienia w przedmiocie przywrócenia posiadania (art. Art. 35. § 1. Dekretu i art. 36. § 1. Ustawy).

W obu omawianych aktach przewidziano możliwość upaństwowienia majątku opuszczonego, jednakże mogło ono być zastosowane w wyjątkowych sytuacjach, kiedy właściciel nie wystąpił o przywrócenie posiadania. W takich przypadkach Skarb Państwa nabywał tytuł własności nieruchomości po upływie 20 lat, ruchomości – po upływie 10 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym wojna została zakończona (art. 35 dekretu i art. 37 ustawy).

Ustawa z 6 maja „o majątkach opuszczonych i porzuconych” została zastąpiona przez dekret z 8 marca 1946 roku „o majatkach opuszczonych i poniemieckich”. Porównując te akty prawne widzimy, że zasadnicza różnica między nimi polega na tym, że w aktach prawnych z 1946 roku (dekret i ustawa) przywrócenia stanu posiadania mógł zażądać jedynie właściciel (względnie osoba przez niego uprawniona), natomiast zgodnie z dekretem z 1946 r. o przywrócenie stanu posiadania mógł wystąpić zarówno właściciel, jak i posiadacz (najemca, dzierżawca). Implikacją tej zmiany była możliwość nabycia po upływie okresu zasiedzenia tytułu własności cudzego majątku.

Inna różnica, to wprowadzenie opłaty od wniosków o przywrócenie posiadania i zażaleń na postanowienia rozstrzygające te sprawy (art. 28 ust. 1 dekretu).

W dekrecie z 1946 r. określono termin składania do Sądu Grodzkiego wniosku o przywrócenie stanu posiadania. Termin ten był następnie dwukrotnie przedłużany. Ostatecznie upłynął w dniu 31 grudnia 1948 r. Po tym terminie majątki opuszczone zostały znacjonalizowane, a osobom ubiegającym się o ich odzyskanie pozostawała możliwość dochodzenia swoich praw na ogólnych zasadach prawa cywilnego.

A później, nawet odzyskane majątki podlegały ekspropriacji.

Dekret z 8 marca 1946 r. został uchylony na mocy przepisu art. 100 pkt 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. z 1991 r. nr 30, poz. 127), lecz prawa nabyte na jego podstawie pozostały w mocy i mogły być potwierdzone w procesie cywilnym.

W American Jewish Year Book (Amerykański Rocznik Żydowski), który monitorował traktowanie Żydów w Polsce, można przeczytać pozytywną ocenę restytucji majątków żydowskich. Czytamy, że w odróżnieniu od Kresów Wschodnich, zaanektowanych przez Związek Sowiecki, na terenach na zachód od Bugu „zwrot mienia żydowskiego, jeśli występuje o nie właściciel lub jego spadkobierca, jest realizowany bez większych problemów, o ile mienie nie podlega zarządowi państwowemu.” ( vol. 49, Philadelphia 1947, s. 390)

Omówione akty prawne umożliwiały sprzedaż nieruchomości bezpośrednio po ich odzyskaniu. W niepewnej sytuacji politycznej która wówczas panowała, przypadki sprzedaży odzyskanych nieruchomości były częste, zwłaszcza wśród Żydów mających doświadczenia z komunizmem z czasów pobytu w Związku Sowieckim. Większość z nich chciała opuścić terytorium Polski, na którym po zakończeniu działań wojennych zainstalowali się komuniści. Odzyskiwali nieruchomości, sprzedawali je i wyjeżdżali z Polski, legalnie lub nielegalnie.

Przypadki oszustw i wyłudzeń nieruchomości zdarzały się dość często. Warunki dla oszustw stwarzał art. 26 § 2. ustawy z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych: „W braku dokumentów, wymaganych przez obowiązujące przepisy prawa cywilnego, sąd ustala odnośne okoliczności wszelkimi dowodami, w szczególności w drodze dowodu ze świadków oraz przesłuchania stron.”   A jak zauważył fredrowski Rejent Milczek: „nie brak świadków na tym świecie”. Najbardziej znanym przykładem jsą wyłudzenia, których dokonał Eliasz Grądowski z Jedwabnego, jeden z głównych świadków Jana Grossa w jego książce „Sąsiedzi”. Grądowski wyłudził wraz ze swymi wspólnikami (Żydami i Polakami) kilka domów i działek w Jedwabnem. Jak wynika to ze sprawozdań starostów w wielu rejonach Polski, nie był to wcale odosobniony przypadek, , ale dość rozpowszechnione zjawisko.

***

W końcu lipca 1944 r. w Lublinie został powołany Komitet Żydowski, przekształcony 12 listopada 1944 r. w Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich. W statucie zatwierdzonym 26 maja 1946 r. zapisano nieco zmienioną, ostateczną nazwę instytucji — Centralny Komitet Żydów w Polsce. Komitet miał jednoczyć wszystkie odbudowujące się polityczne ugrupowania żydowskie oraz kierować opieką i pomocą społeczną dla uratowanych z zagłady Żydów, jednocześnie reprezentując ich interesy wobec polskich władz państwowych. Celem dalekosiężnym była odbudowa życia żydowskiego w Polsce.

Od momentu powstania CKŻwP kierowało prezydium, w którego skład wchodzili przedstawiciele wszystkich zalegalizowanych po wojnie partii żydowskich — Polskiej Partii Robotniczej, Poalej Syjon Zjednoczenie, Syjonistów Demokratów Ichud, Poalej Syjon Lewicy, Bundu, oraz największych organizacji społecznych — Żydowskiej Organizacji Bojowej, Hechaluc Pionier, Haszomer Hacair i Związku Partyzantów Żydów. Pierwszym przewodniczącym Prezydium wybrano Emila Sommersteina. Był on jedynym politykiem CKŻP liczącym się w „ogólnopolskiej” przedwojennej polityce żydowskiej. Od samego początku przewagę we władzach mieli członkowie żydowskiej Frakcji PPR, ścierający się podczas obrad zarówno z przedstawicielami Bundu jak i ugrupowań syjonistycznych. Poza CKŻwP pozostawali niezalegalizowani Syjoniści Rewizjoniści i ortodoksyjna partia Aguda. Działalność Komitetu finansowało z jednej strony państwo polskie, z drugiej, znacznie obficiej, żydowskie instytucje zagraniczne na czele z American Joint Distribution Committee.

Dzięki podległym CKŻP komitetom żydowskim i działającym przy nich instytucjom i organizacjom, Żydzi polscy korzystali do 1949 r. ze swego rodzaju autonomii narodowej. Mimo szerokiego zakresu faktycznego miała ona jednak dość ograniczone podstawy prawne. CKŻP uzyskał jedynie rejestrację jako stowarzyszenie w Zarządzie Miejskim m.st. Warszawy. Władze państwowe nie zgodziły się natomiast na legalizację Komitetu jako stowarzyszenie wyższej użyteczności z przywilejem wyłączności na terenie Rzeczypospolitej w zakresie opieki nad Żydami i reprezentowania ich interesów.

Centralny Komitet Żydów w Polsce uznał ustawę z 6 maja 1945 r. „o majątkach opuszczonych i porzuconych” za niekorzystną dla społeczności żydowskiej, bowiem ograniczała ona krąg potencjalnych spadkobierców do krewnych w linii prostej (rodzice i dzieci) oraz małżonka i rodzeństwa. Na forum KRN otwarcie protestował przeciwko niej przewodniczący Komitetu dr Emil Sommerstein. Jesienią 1945 r. Centralny Komitet Żydów w Polsce wystosował memoriał do władz polskich, w którym czytamy m.in.:

Komitet Centralny [Żydów w Polsce.] świadom jest głębokich przemian społeczno-gospodarczych dokonywanych w kraju. Uważa jednocześnie, że przeobrażenia te winny dotyczyć wszystkich obywateli, a nie pewnej grupy społeczeństwa, szczególnie upośledzonej w dobie okupacji. Obywatele, których majątek okupant zajął, oddał pod zarząd przymusowy lub skonfiskował — nie mogą w wolnej, demokratycznej Polsce w dalszym ciągu być w prawach swych ograniczeni. Komitet Centralny [Żydów w Polsce] nie widzi podstawy prawnej ani moralnej, dlaczego do czasu reformy prawa spadkowego majątek obywateli, którzy nie byli szczególnie prześladowani przez okupanta, może przejść w posiadanie ich krewnych bliższych i dalszych w trybie przez dotychczasowe przepisy prawa spadkowego u nas obowiązującego, zaś majątek osób szczególnie upośledzonych może przejść tylko w posiadanie ich dzieci.

W pierwszej połowie 1946 r., CKŻP debatował o przejęciu bezpańskich prywatnych majątków pożydowskich, planował współpracować w tej kwestii z zachodnimi organizacjami żydowskimi; rozpatrywano też sposób odzyskania majątków żydowskich wywiezionych przez Niemców:

Wydział Prawny [CKŻP] opracowuje materiały w sprawie przejęcia przez CKŻP bezpańskiego prywatnego majątku żydowskiego. W sprawie powyższej Wydział Prawny nawiązał bezpośrednie kontakty ze Światowym Kongresem Żydów, oraz z szeregiem Gmin i instytucji żydowskich  za granicą, które się bardzo zagadnieniem reprywatyzacji opuszczonych majątków interesują.

W opracowaniu znajdują się także materiały dotyczące rewindykacji majątków żydowskich zagrabionych przez oprawców hitlerowskich i wywiezionych do Niemiec. W rożnych strefach okupacyjnych Rzeszy znajdują się, częściowo już ujawnione, majątki pochodzące z grabieży i rabunku, dokonanego na Żydach w Polsce. Okryte żałobą resztki Żydostwa polskiego są prawnym dziedzicem tego mienia.

W praktyce z tych planów CKŻP niewiele wyszło. Wśród stronnictw obecnych w CKŻP najsilniej i najdłużej sprawę zwrotu mienia przedwojennych instytucji żydowskich podnosili niektórzy syjoniści.

CKŻP zamierzał troszczyć się również o potrzeby religijne Żydów. Jednak ta koncepcja spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem religijnej części społeczeństwa żydowskiego, ze względu na zdominowanie CKŻP przez polityków lewicowych. W konsekwencji Ministerstwo Administracji Publicznej 6 II 1945 r. wydało Okólnik nr 3 o tymczasowym uregulowaniu spraw wyznaniowych ludności żydowskiej, przewidujący powstanie Żydowskich Zrzeszeń Religijnych. Od czerwca 1946 r. nazwa Żydowskie Zrzeszenie Religijne na wniosek działaczy religijnych uległa zmianie na uznawane za bardziej właściwe i odnoszące się do tradycji — Żydowskie Kongregacje Wyznaniowe (ŻKW). Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego żydowskich kongregacji wyznaniowych został Dawid Kahane, przed wojną rabin i działacz partii Mizrachi we Lwowie, w czasie okupacji członek lwowskiego rabinatu. Podczas niemieckiej okupacji Lwowa ukrywał się, korzystając z pomocy greckokatolickiego arcybiskupa Andrieja Szeptyckiego; po wojnie był naczelnym rabinem LWP w stopniu podpułkownika, po emigracji w 1949 r. był rabinem wojsk lotniczych w Izraelu.

Utworzone żydowskie kongregacje wyznaniowe nie miały osobowości prawnej oraz praw do posiadania majątku. Nie uznając ciągłości między powojennymi zrzeszeniami i kongregacjami a przedwojennymi żydowskimi gminami wyznaniowymi, władze komunistyczne przekazały w użytkowanie żydowskim kongregacjom wyznaniowym tylko niektóre obiekty (synagogi, cmentarze). Pozostałe nieruchomości zostały uznane za mienie opuszczone, objęte działaniem dekretu z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich.

Adwokat Szymon Rogoziński (z Partii Syjonistów Demokratów Icchud), powołując się na zapisy Manifestu PKWN i dekretu z 2 marca 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, domagał się przyznania majątków przedwojennych instytucji i gmin żydowskich komitetom żydowskim i zrzeszeniom religijnym:

Jakież to grupy ludności były bardziej prześladowane przez okupanta aniżeli Żydzi? Komu więc miało być przyznane użytkowanie tych majątków, jak nie Komitetom Żydowskim lub zrzeszeniom religijnym powołanym do niesienia pomocy ludności żydowskiej. Dlaczego w tym przypadku Manifest PKWN i zapis ustawy pozostał martwą literą?

Jest naprawdę niezrozumiałym, że nasz Rząd, ktory Komitety Żydowskie powołał do życia, ktory tym Komitetom dzięki dotacjom, dawanym w szczegolności wtedy, gdy pomoc z zagranicy nie nadchodziła, umożliwił rozpoczęcie działalności w najcięższych chwilach — nie ma zrozumienia dla sprawy, ktora wywołuje rozgoryczenie ludności żydowskiej. […]

W chwili, gdy repatriacja wielotysięcznej ludności żydowskiej ze Związku Radzieckiego dobiega końca, w chwili gdy tym dziesiątkom tysięcy, setkom inwalidow i starcow trzeba będzie udzielić wydatnej pomocy, poruszana przez nas kwestia przestaje już być li tylko drażliwą, a staje się najbardziej bolącym i newralgicznym postulatem naszego zbiorowego życia.

Stanowisko Szymona Rogozińskiego było odosobnione. Inni prawicowi politycy żydowscy oceniali rozwiązanie tej kwestii w drodze negocjacji z komunistami za mało realne.

Kwestia majątków przedwojennych instytucji i gmin żydowskich została uregulowana dopiero w latach 90.XX w. przez ustawę z dnia 20 lutego 1997 roku o stosunku Państwa do Gmin Wyznaniowych Żydowskich w R.P ( Dz. U nr 41 poz 251). Wzorując się na rozwiązaniach innych ustaw określających stosunek RP do kościołów i związków wyznaniowych, ustawodawca przedstawił w tej ustawie zasady rozwiązania problemu majątkowych rewindykacji gmin żydowskich.

W art. 30 ustawodawca wskazał, jakiego rodzaju nieruchomości mogą być przedmiotem postępowania regulacyjnego oraz jaką muszą pełnić funkcje w dniu wejścia ustawy w życie.

 „ Na wniosek gminy żydowskiej lub Związku Gmin wszczyna się postępowanie, zwane dalej „postępowaniem regulacyjnym”, w przedmiocie przeniesienia na rzecz gminy żydowskiej lub Związku Gmin własności nieruchomości lub ich części przejętych przez Państwo, a które w dniu 1 września 1939 r. były własnością gmin żydowskich lub innych wyznaniowych żydowskich osób prawnych, działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli:

1) w tym dniu znajdowały się na nich cmentarze żydowskie lub synagogi;

2) w dniu wejścia w życie ustawy znajdują się na nich budynki stanowiące uprzednio siedziby gmin żydowskich oraz budynki służące uprzednio celom kultu religijnego, działalności oświatowo-wycho-wawczej i charytatywno-opiekuńczej.”

Zasadniczym celem postępowania regulacyjnego jest przeniesienie na rzecz gminy żydowskiej lub Związku Gmin własności nieruchomości lub ich części przejętych przez państwo lub samorząd terytorialny. Gdyby przeniesienie własności natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody, ustawa dopuszcza przyznanie odpowiedniej nieruchomości zamiennej, a gdyby i taka regulacja byłaby niemożliwa, możliwe jest przyznanie odszkodowania. Odszkodowanie ustala się według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości. Regulacje majątkowe nie mogą naruszać praw nabytych przez osoby trzecie.

Postępowanie regulacyjne przeprowadza Komisja Regulacyjna do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich, złożona z przedstawicieli wyznaczonych w równej liczbie przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Zarząd Związku Gmin.

Wnioski w sprawach majątkowych mogą być składane przez gminy żydowskie lub Związek Gmin w terminie 5 lat. Jest to najdłuższy z okresów zgłaszania wniosków rewindykacyjnych w systemie polskiego prawa wyznaniowego. Jego wprowadzenie było uzasadniane przede wszystkim brakiem dokumentacji wskutek zniszczenia archiwów oraz słabością organizacyjną gmin. Inne szczegółowe rozwiązania normatywne obejmujące postępowanie regulacyjne zawarte w ustawie są podobne do innych indywidualnych ustaw wyznaniowych.

Przepisy ustawy wyraźnie stwierdzają, że nie jest przedmiotem rewindykacji majątkowych mienie prywatne należące do Żydów, którzy w przeszłości zamieszkiwali obszar dzisiejszej Polski.

Ustawa weszła w życie 11 maja 1997 roku i od tej daty gminy żydowskie i Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP miały pięć lat na złożenie do Komisji Regulacyjnej wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego. Do działającej od 1997 r. Komisji Regulacyjnej ds. Gmin Wyznaniowych Żydowskich wpłynęły w sumie 5544 wnioski; Komisja wszczęła 5504 postępowania. Część z nich jeszcze nie została zakończona. Jeszcze trzy lata temu w 2018 r. Komisja Regulacyjna ds Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich rozpatrywała sprawy o zwrot nieruchomości, zabudowanych i niezabudowanych, np. we Włocławku.

Problemy restytucji mienia żydowskich gmin wyznaniowych w Polsce w kontekście stricte biznesowym opisał w 2008 roku Wojciech Surmacz w artykule o wymownym tytule „Kadisz za milion dolarów”, opublikowanym w czasopiśmie Forbes.

***

Przy pisaniu notki autorka korzystała z następujących publikacji:

1. August Grabski, Centralny Komitet Żydów w Polsce (1944–1950) Historia Polityczna, Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, Warszawa 2015

2. Andrzej Żbikowski, Centralny Komitet Żydów w Polsce, https://www.jhi.pl/artykuly/centralny-komitet-zydow-w-polsce,57

3. Icchak Cukierman („Antek”), Nadmiar pamięci: siedem owych lat. Wspomnienia 1939–1946, redakcja naukowa M. Turski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 376.

4. Barbara Gorczycka-Muszyńska, Czyje kamienice? Prawny status mienia opuszczonego w świetle prawa powojennego [w] Złote serca czy złote żniwa? Studia nad wojennymi losami Polaków i Żydów, redakcja naukowa Marek Chodakiewicz i Wojciech Muszyński, Warszawa 2011, s. 241-249

5. Dekret z dnia 2 marca 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych. Dz.U. 1945 nr 9 poz. 45, http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19450090045/O/D19450045.pdf

6. Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych, Dz.U. 1945 nr 17 poz. 97, http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19450170097

7. Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, https://www.prawo.pl/akty/dz-u-1946-13-87,16778983.html

8. Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej. (Dz.U. 1997 Nr 41 poz. 251) http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19970410251/U/D19970251Lj.pdf

9. Jarosław Matwiejuk, Pozycja prawna gmin wyznaniowych żydowskich w świetle ustawy z dnia 20 lutego 1997 roku o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej, Studia z Prawa Wyznaniowego, Tom V, 2002

10. Małgorzata Gożdzialska, Przed Komisją Regulacyjną do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich toczą się sprawy zwrot budynków i działek we Włocławku, https://wloclawek.naszemiasto.pl/przed-komisja-regulacyjna-do-spraw-gmin-wyznaniowych/ar/c3-4587585

11. Wojciech Surmacz, Kadisz za milion dolarów, http://www.forbes.pl/kadisz-za-milion-dolarow,artykuly,160596,1,1.html


wiesława
O mnie wiesława

Nowości od blogera

Komentarze

Inne tematy w dziale Kultura