Okręgi przemysłowe Górnego Śląska a zwłaszcza Zagłębia Dąbrowskiego należały do najważniejszych bastionów przedwojennej PPS, która swą kontynuację znalazła w WRN. Wyzwolenie doprowadziło jednak do kryzysu w podziemnej organizacji socjalistycznej. Okręgowy Komitet Robotniczy WRN w kolportowanych w lutym ulotkach potępiał współdziałanie z nowym reżimem. W sprawozdaniu WRN ze Śląska można jednak przeczytać: „W ciągu lutego i marca 1945 r. większość członków i terenowych działaczy PPS związanych w latach okupacji z WRN, a nawet całe organizacje rozwiązywały się i wchodziły do odrodzonej PPS”. Inni pozostawali bierni, np. prezydent Chorzowa raportował jeszcze w maju: „Duża grupa, zwłaszcza dawnych przywódców PPS czuje się związana z WRN i nie bierze żywszego udziału w odrodzonym PPS”.
Zmiana taktyki nastąpiła po wizycie K. Pużaka na Śląsku. 14 marca odbyła się konferencja działaczy socjalistycznych w Sosnowcu, następnego dnia narada na kopalni „Szombierki” w Bytomiu (m.in. Roman Motyka, Stefan Wieczorek). Pużak pisał: „Konferencja Zagłębiaków, zwłaszcza w Sosnowcu, była bardzo liczna. Ze sprawozdań wynika, że tow. zdani są na siebie samych. Tow. Stefan Zagłębiowski [Stefan Poll] przebywający w niedalekiej okolicy nie ujawnił się i zawiódł całkowicie. [...] Organizacja najliczniejsza, najofiarniejsza i najbardziej uwojskowiona poddała się różnym aktywistom i spekulantom z PPR-u”. W tych warunkach przywódca WRN zalecił swym zwolennikom angażowanie się w legalną działalność związków zawodowych, stowarzyszeń kulturalno-oświatowych, rad zakładowych, milicji robotniczej - ale nie partii politycznych! Podkreślano konieczność wybieralności władz w organizacjach społecznych i „potrzebę intensywnego tworzenia Milicji według zakładów pracy i instytucji z zaleceniem selekcji ideowo-wychowawczej”. Za „zaniedbanie pracy partyjnej” ze stanowiska przewodniczącego OKR zdjęty Stefan Pol.
15 marca w Krakowie odbyło się posiedzenie Rady Naczelnej PPS-WRN z udziałem przedstawicieli Zagłębia (Aleksy Bień, Jan Bielnik), na którym przyjęto decyzję o infiltracji legalnych instytucji. Przyczyniło się to do uaktywnienia śląsko-dąbrowskiej WRN wiosną. 1 maja kolportowana była ulotka z charakterystycznym tekstem: „Pewni tego, że głos polskiego proletariatu słyszany będzie w partiach socjalistycznych Europy i poza nią, podnosimy, że lud polski nie ustanie w walce dopóty, dopóki Polska nie będzie całkowicie wolnym, suwerennym i niepodległym państwem, a jej naród nie będzie mógł samodzielnie ustalać form i składu rządu”. Znajdujemy tu wszystkie cechy ideologii WRN: socjalistyczną frazeologię (wyraźnie odmienną od demokratyczno-narodowej PPR), odwołania do internacjonalizmu, uznanie niepodległości i demokracji za cele zasadnicze. Bezkompromisowy demokratyzm zdawał się być rdzeniem programu organizacji. Pużak pisał: „[...] Partia od zasad bezwzględnej niezależności działalności politycznej, wolności słowa, druku, zgromadzeń [...] nie może odstąpić i nie odstąpi od zasad, że w Państwie nie będzie monopartyjności – peperowskiej [...]”.
3 czerwca władze bezpieczeństwa rozbiły konferencję WRN w Janowie aresztując jej czołowych działaczy (R. Motyka - kierownik organizacji, S. Wieczorek, Józefa Jantowa, Tadeusz Janta, Helena Janta, Lucjan Banasik, Józef Adamczyk, Walenty Antonowicz, Konrad Mendera, Rufin Karwota, Paweł Wieczorek, Luiza Jabolak). Mimo to podziemna organizacja socjalistyczna działała nadal. M. Baryła na naradzie sekretarzy wojewódzkich PPR w Warszawie (18 sierpnia) mówił: „Działalność reakcji przejawia się w zasypywaniu terenu ulotkami, [...]. Ulotki wychodzą w samym Zagłębiu. [...] Podkreślając trudności, wyrażają nastawienie antysowieckie. W mniejszym stopniu ta akcja jest rozwinięta na Śląsku. Ulotki te są robione przez elementy WRN-owskie. Były próby organizowania strajków”. WRN jawi się tu - wobec słabości podziemia zbrojnego - jako główna siła opozycyjna na obszarze województwa w tym okresie. Sprzyjała temu przetaczająca się przez województwo fala strajków - raport KW MO za styczeń 1946 r. donosił: „Robotnicy przy pogorszeniu się aprowizacji dają posłuch opozycyjnej propagandzie WRN [...]”.
WRN była podzielona odnośnie taktyki działania. Grupa Z. Żuławskiego (do której zaliczał się m.in. przywódca śląsko-dąbrowskich socjalistów Aleksy Bień) opowiadała się za kompromisem z „lubelską” PPS i działalnością legalną. Zawarte 13 lipca porozumienie doprowadziło do formalnego rozwiązania WRN. Wobec obstrukcji ze strony Osóbki-Morawskiego Żuławski podjął w październiku próbę stworzenia Polskiej Partii Socjal-Demokratycznej, której struktury w województwie miał organizować Bień. Gdy w końcu 19 grudnia CKW zgodził się na akces Żuławskiego i towarzyszy, ten cztery dni później wezwał swoich zwolenników do wstępowania w szeregi PPS. Znalazł się też w tej grupie Bień, który nie podzielał poglądów Pużaka co do konspiracji (choć jeszcze w styczniu 1946 r. wziął udział w naradzie Krajowego Ośrodka WRN w Warszawie). „Nagabywany przez Dzięgielewskiego o przyczyny wycofania się z konspiracji Bień podkreślał, że nie widzi potrzeby dalszego konspirowania skoro wszyscy dawni członkowie WRN, nie bacząc na zalecenia Pużaka, wstąpili do koncesjonowanej PPS i w ten sposób przejęli nad nią faktyczną kontrolę na terenie Zagłębia, eliminując wpływy komunistów”. Według sprawozdania KW PPR z 16 września 1945 r. „prawica” opanowuje poszczególne organizacje PPS zwłaszcza w Zagłębiu. Ostateczne zjednoczenie nastąpiło w styczniu 1946 r., gdy deklaracje członkowskie "lubelskiej" PPS złożyła grupa 24 działaczy m.in. Zofia, Jan i Leonard Kaczmarczykowie, Edward Kura, Bronisław, Filip i Piotr Oraczewscy, Aleksy i Mirosław Bieniowie.
Nie zakończyło to jednak konspiracyjnej działalności niepodległościowych socjalistów na terenie województwa. W powiecie pszczyńskim Komitet Niezależnych PPS (zapewne zwolennicy Pużaka) został rozbity dopiero w okresie referendum. Zbigniew Pawłowski (W imperium zła) podaje informację, że Komitet Niezależnych PPS działał jeszcze w 1949 r.
Jarosław Tomasiewicz
