Trudny czas...

      Intrygujący wiersz Emily Dickinson (1830-1886) trudny jest do zrozumienia w całości, we wszelkich niuansach tekstu. W przypadku prób tłumaczenia go, ta trudność wzrasta niepomiernie.

Najtrudniejsze są trzy momenty:

Ad 1. daję „ząb, zęby, szlif” lub upraszczając „rysa, rysy, pęknięcie”. Zawsze można dać przypis i wyjaśnić, że oddanie dialogu obrazów w języku polskim jest niemożliwe i wyjaśnić ów nieprzekładalny dosłownie, idiomatyczny, trudny wers oryginału prozą, metodą opisową, ale jest to oczywiście kapitulacja tłumacza, kapitulacja której – nawiasem mówiąc – zwykły czytelnik, nie konfrontujący tego co czyta z oryginałem – może pozostać całkiem nieświadom… i spośród przekładów wybierze te gładsze, nie mając pojęcia jak duży i istotny procent np. warstwy obrazowej czy filozoficznej został amputowany przez „sprawnego” tłumacza. Spróbujemy więc bez przypisu i bez kapitulacji, choć uprzedzam, efekt może dać dziwny obraz, w rodzaju „zębów nad pokojem”. Kto szuka gładko wchodzących wierszyków, to nie u Emily.

Ad 2. „place” od początku, podświadomie nasuwało mi skojarzenia ze sportem, z metą, z zawodami. Wśród znaczeń słownikowych „place” jest sporo związanych ze sportem, zawodami, wyścigiem, ale tyczą się „pozycji” zajętej w zawodach lub rankingu lub oznaczają „wyznaczone miejsce”. Od „wyznaczonego miejsca, do którego trzeba  lub ma się zamiar dotrzeć – już tylko krok do znaczenia „meta”, czyli wyznaczone miejsce, do którego trzeba dotrzeć, by zakończyć rywalizację, choć słowniki unikają owej kontaminacji sensów. Coś mi jednak mówiło, że Emily pisząc „before place” ma na myśli sens zbliżony do „przed metą”, „w trakcie trwania zawodów” ale "na krótko przed ich zakończeniem". Po głowie chodziło mi słowo „zawody” i korespondencja wiersza Emily z jakimś tekstem ewangelicznym. No i pomyślałem wnikliwiej i…zagadka chyba została rozwiązana.

"Peace" tłumaczę "spokój" arbitralną swoją decyzją, gdyż "pokój" wydaje mi się swoją górnolotnością potęgować enigmatyczność wiersza już i tak zagadkowego z założenia, choć przed sensownymi argumentami, by inaczej przełożyć ten rzeczownik, nie mówię, że nie ustąpię. Na dziś skłaniam się ku następującym terminom jako analogonom myślowym: "wytrwałość", " męstwo", "wiara", ale w przekładach nie uzywam żadnego z nich.

        Wiersz, czy nam się to podoba, czy nie i niezależnie od tego ilu tłumaczy to raczyło zauważyć w swej prącej do przodu dezynwolturze – jest po prostu… traktatem teologicznym w pigułce. Oczywiście można z niego zrobić przyśpiewkę, w której za całą treść ma starczyć biadanie, że przemija uroda jak w rzece woda i nawet sporo z czytelników z radością podchwyci ów ton, ale jeśli ktoś zajrzy do oryginału, wiedząc w co zagląda i jak to robić – zobaczy przestrzenie i sensy zgoła odrębne, piękne, nieproste i nieoczywiste przy pierwszym zetknięciu z tekstem, lecz odsłaniające się stopniowo przed najbardziej wytrwałymi czytelnikami.

        Kluczem do zrozumienia wszystkich ciemnych miejsc wiersza i do pojęcia całości struktury sensu, jaki włożyła w swój utwór autorka, kluczem owym - według mnie - jest  2 List do Tymoteusza. Odniesienia ewangeliczne u Dickinson – jawne mniej lub bardziej, lub skrzętnie ukryte – są bardzo częste.

        Owych kluczowych wersetów z 2 Listu do Tymoteusza jest cztery (2Tm 4,5-8), chociaż wiersz Dickinson odnosi się do różnych fragmentów z całego Listu.

Ale po kolei. Nasuwająca mi się od początku lektury wiersza korespondencja ciemnego zwrotu „before place” (przed miejscem) ze zwrotem „zanim osiągnę miejsce kończące zawody” znajduje rozwiązanie w wersecie 7:

„W dobrych zawodach wystąpiłem, bieg ukończyłem, wiary ustrzegłem.”

Jednak trzeba przytoczyć cały kontekst:

„5 Ty zaś czuwaj we wszystkim, znoś trudy, wykonaj dzieło ewangelisty, spełnij swe posługiwanie! 6 Albowiem krew moja już ma być wylana na ofiarę, a chwila mojej rozłąki nadeszła. 7 W dobrych zawodach wystąpiłem, bieg ukończyłem, wiary ustrzegłem. 8 Na ostatek odłożono dla mnie wieniec sprawiedliwości, który mi w owym dniu odda Pan, sprawiedliwy Sędzia(…)

       Owe szlifujące, hartujące, polerujące naszą doskonałość - wydarzenia to „zęby powierzchni ścierającej” kładące się na naszym spokoju. Do znoszenia owego „szlifu” zachęca Paweł słowami „znoś trudy” uprzedzając, że mogą one nawet prowadzić do ofiary najwyższej. Mamy więc już u Pawła z wiersza Dickinson następujące  elementy:

1.     A Tooth upon Our Peace – zęby na naszym (s)pokoju zapowiadające bolesne odzieranie („znoś trudy”, „weź udział w trudach i przeciwnościach znoszonych dla Ewangelii”, „Weź udział w trudach i przeciwnościach jako dobry żołnierz”, „Jakież to prześladowania zniosłem - a ze wszystkich wyrwał mnie Pan! I wszystkich, którzy chcą żyć zbożnie w Chrystusie Jezusie, spotkają prześladowania.”, „Ty natomiast trwaj w tym, czego się nauczyłeś i co ci powierzono”, „Dlatego znoszę wszystko przez wzgląd na wybranych”)

2.     sign before the Place – znaki męstwa dawane podczas zawodów, w trakcie trwania biegu, czyli przed metą, przed miejscem [docelowym], “na ostatek”, zapowiadające ostateczne, końcowe zwycięstwo („Na ostatek odłożono dla mnie wieniec sprawiedliwości”, „Również jeżeli ktoś staje do zapasów, otrzymuje wieniec tylko [wtedy], jeżeli walczył przepisowo.”, )

3.     with Sacrifice – trudy posunięte aż do możliwej konieczności złożenia ofiary („na ostatek”, „Ty natomiast poszedłeś śladem mojej nauki, sposobu życia, zamierzeń, wiary, cierpliwości, miłości, wytrwałości, prześladowań, cierpień”, "Albowiem krew moja ma już być wylana na ofiarę")

4.     Is Gilt – każdy znak jest pokryty złotem = zapowiedzi ostatecznej nagrody za wytrwałość w prześladowaniach („W dobrych zawodach wystąpiłem, bieg ukończyłem, wiary ustrzegłem. 8 Na ostatek odłożono dla mnie wieniec sprawiedliwości, który mi w owym dniu odda Pan, sprawiedliwy Sędzia”). Na tym oczywiście nie koniec korespondencji utworu Dickinson z 2 Listem do Tymoteusza. Poniżej daję wszystkie odniesienia wiersza Emily do pozostałych rozdziałów 2 Listu do Tymoteusza:

5.     To vitalize the Grace– w celu ożywienia Łaski („przypominam ci, abyś rozpalił na nowo charyzmat Boży, który jest w tobie (…) Albowiem nie dał nam Bóg ducha bojaźni, ale mocy”, „łaski, która nam dana została”, „znoszę i to obecne cierpienie, ale za ujmę sobie tego nie poczytuję, bo wiem, komu uwierzyłem, i pewien jestem, że mocen jest ustrzec mój depozyt”, „Dobrego depozytu strzeż z pomocą Ducha Świętego, który w nas mieszka.”, „nabieraj mocy w łasce”, „Natomiast Pan stanął przy mnie i wzmocnił mię”, „Łaska z wami!”

6.     The Peace cannot deface– żadna przeszkoda nie jest władna zniszczyć tego, co niezniszczalne = niezniszczalność słowa bożego, (“Dla niej znoszę niedolę aż do więzów jak złoczyńca; ale słowo Boże nie uległo skrępowaniu.")

7.     A Tooth upon Our Peace– oczyszczenie, wygładzenie / Is Gilt with Sacrifice – ozłocenie za pomocą ofiary, czyli stanie się „oczyszczonym naczyniem zaszczytnym”, wątek „złotniczy” („Przecież w wielkim domu znajdują się naczynia nie tylko złote i srebrne, lecz i drewniane, i gliniane: jedno do użytku zaszczytnego, a drugie do niezaszczytnego. Jeśliby więc ktoś oczyścił siebie samego z tego wszystkiego, będzie naczyniem zaszczytnym”)

8.     And every sign before the Place  - liczność znaków (ofiar) zapowiada rychły koniec, czyli świadczy o tym, że czas ostateczny, „place”, „meta”, „koniec zawodów” są już bardzo blisko („w dniach ostatnich nastaną chwile trudne”)

9.     Is Gilt – jest pozłocony, pokryty warstwą złota, jeszcze jedna bardzo ciekawa korespondencja dwu teksów i to w temacie jubilerskim, złotniczym, oprócz wspomnianych już wyżej naczyń złotych i srebrnych (czy też pozłacanych i posrebrzanych mamy jeszcze w 2 Liście do Tymoteusza pewnego… ”brązownika”, co buduje istotny kontrast: uczniowie Pawła są jak naczynia pozłacane, muszą jednak sami siebie oczyścić (u Dickinson: oszlifować, wypolerować zębem ścierniwa) (przywrócić naturalny, żyjący w nich blask) a w kontrze do nich mamy Aleksandra brązownika („Aleksander, brązownik, wyrządził mi wiele zła: odda mu Pan według jego uczynków”).

10. A Tooth upon Our Peace – ząb na naszym Pokoju, kolejna bardzo ciekawa korespondencja tekstów: w Liście mamy…zęby paszczy lwa „(wyrwany też zostałem z paszczy lwa”)

       Jak widać obydwa teksty są wysoce złożonymi strukturami obrazów i symboli i wyraźnie prowadzą ze sobą dialog. Dickinson uniwersalizuje przekaz ewangeliczny, osłabia np. wątek czasów ostatecznych, zamienia apokaliptyczność tekstu Pawła na zwykła eschatologię, niemniej jednak przenosi do swojego wiersza wszystkie podstawowe elementy Listu, nieznacznie tylko zmieniając typ obrazowania.

Elementami tymi są

1. Tooth – trud, „ząb” czyli metaforycznie ujęty trud, trud hartujący, szlifujący, polerujący, czyli "sprawdzenie się wobec przeciwieństw"

2. Peace – spokój, pokój (u Pawła = wytrwałość, wiara,)

3. cannot deface – niezniszczalność spokoju, pewności (u Pawła: wytrwałość, męstwo, niezniszczalność słowa Bożego dającego właśnie ów spokój)

4. Grace - łaska

5. wherefore be the Tooth? – pytanie: Po co zło? Zagadnienie teodycei.

6. to vitalize the Grace – współdziałanie zasługi i wiary z łaską

7. The Heaven hath a Hell - / Itself to signalize – odpowiedź na kwestię teodycei, wyjaśnienie sensu istnienia zła

8. And every sign before the Place – nasilenie trudów jako znak dobiegania do końca, czyli kwestia czasów ostatecznych

9. Is Gilt with Sacrifice – nagroda dla tych, którzy „wiarę ustrzegli”, sprawdzili się, ich przykład zajaśnieje blaskiem (złoceniem) ofiary złozonej w dobrej sprawie, u Pawła jest jeszcze wieniec sprawiedliwości wręczony przez sprawiedliwego Sędziego tym, co walczyli przepisowo, u Dickinson, bardziej metaforycznie i ogólnie, nagrodą jest złoty blask.

    Jak widać w 8 wersach zawarła autorka…9 szczegółowych kwestii z obrębu teologii dogmatycznej chrześcijaństwa. Trudno o większe nasycenie filozoficzne tak krótkiego wiersza. Wydaje mi się to ewenementem na skalę więcej niż li tylko poezji angielskojęzycznej.

Ale wiersz mimo to żyje, intryguje, niepokoi niezrozumianymi podczas pierwszej lektury obrazami, stwierdzeniami i ich połączeniami. Gdy sięgniemy po 2 List do Tymoteusza, miejsca ciemne w wierszu stają się jasnymi i wszystkie elementy składowe zaczynają układaćsię w logiczną całość.

        Podsumowując treść ujęta w wiersz Emily Dickinson dałaby się ująć opisowo w następujących słowach:

Przeszkody, upadki które odbieramy jako niepowodzenie, są ofiarą, która daje okazję, by wzmóc w sobie siły i ożywić łaskę potrzebną do przezwyciężenia trudności. Za taką postawę, u celu tej drogi (tych zawodów, tej rywalizacji, często …z samym sobą) – czeka nas „pozłocenie”, tzn. mówiąć ściślej i bardziej zgodnie z subtelnością wiersza: każde bolesne wydarzenie w naszym życiu jest ozłocone mianem „ofiary”, „poświęcenia” i wzmaga w nas moc „łaski”, czyli ukształtowania w sobie sił i zdolności, których gdyby nie ów „niefart”, nigdy byśmy w sobie nie odkryli. A w czasach trudnych, czasach szczególnych prześladowań, czasach wymagających sprawdzenia siebie w boju, każdy znak, każda oznaka męstwa mają rangę uświęconej ofiary jaśniejącej złotym blaskiem.

Odzieranie nas ze spokoju

Spokoju nie zgładzi

Więc po co jest ono?

By wydobyć blask łaski –

Niebo posługuje się piekłem -

Aby wskazać na siebie -

Każdy jego znak przed mety brzaskiem

Pozłocony ofiarą będzie.

 2.

Ząb nad naszym spokojem

Spokoju nie zgładzi -

Więc po co on jest?

By wygładzić blask łaski -

Niebo posługuje się piekłem -

Aby wskazać na siebie -

Każdy jego znak przed mety brzaskiem

Pozłocony ofiarą będzie.

 3.

Zęby na naszym spokoju

Spokoju nie zgładzą -

Więc po co są one?

Bo blasku łasce dodadzą –

Niebo posługuje się piekłem -

Aby wskazać na siebie -

Każdy jego znak przed mety brzaskiem

Pozłocony ofiarą będzie.

4.

Szlif naszego spokoju

Tego spokoju nie zgładzi -

Więc po co on jest?

By rozświetlić blask łaski -

Niebo posługuje się piekłem -

Aby wskazać na siebie -

Każdy jego znak przed mety brzaskiem

Pozłocony ofiarą będzie.

5. [Wersja przekładu, która pomija problem z przetłumaczeniem idiomatycznego „tooth”.]

Rysy na naszym spokoju

Nie uczynią go fiaskiem -

Więc po co są one?

Aby rozświetlić łaskę -

Niebo posługuje się piekłem -

Aby wskazać na siebie -

Każdy jego znak przed mety blaskiem

Pozłocony ofiarą będzie.

6. [2 wersje pomijające przekład „tooth” oraz nie uwzględniające tranzytywności „deface”.]

Rysa na naszym spokoju

Pęknąć nie może on z trzaskiem -

Więc po co jest ona?

Aby ożywić łaskę -

Niebo posługuje się piekłem -

Aby wskazać na siebie -

Każdy jego znak przed mety blaskiem

Pozłocony ofiarą będzie.

7.  

Pęknięcie na naszym spokoju

Nie zasypiemy go piaskiem -

Więc po co jest ono?

Aby ożywić łaskę -

Niebo posługuje się piekłem -

By wskazać na siebie -

Każdy jego znak przed mety blaskiem

Złotem ofiary będzie.

© wawel

===================

ANEKS 

Cyprian Kamil Norwid

Po to właśnie

Coraz to z Ciebie jako z drzazgi smolnej

Wokoło lecą szmaty zapalone

Gorejąc nie wiesz czy stawasz się wolny

Czy to co Twoje będzie zatracone

Czy popiół tylko zostanie i zamęt

Co idzie w przepaść z burzą.

Czy zostanie

Na dnie popiołu gwiaździsty dyjament

Wiekuistego zwycięstwa zaranie?

Wiary dziś życzę Tobie, że zostanie

Bo na tej ziemi jesteś po to właśnie

By z ognia zgliszcza

Mógł powstać dyjament

Wiekuistego zwycięstwa zaranie

Czy wiesz, że jesteś po to właśnie!

Połóż rękę na sercu

Otwórz oczy szeroko i skacz!

Powiedz: Teraz lub nigdy

Zamiast: Będzie co ma być

I nie czekaj aż głód spełni

Twoje cierpienie! Tak!