Harcerki w II wojnie światowej

 

Z dziejów Harcerstwa 1910-2010

Harcerki w II wojnie światowej

Związek Harcerstwa Polskiego nie był organizacją koedukacyjną. Samodzielnie działały męskie i żeńskie zastępy, drużyny, hufce i chorągwie. Działały dwie odrębne – męska i żeńska –Główne Kwatery i dwie Naczelne Rady z naczelnikami. Wspólny był jedynie przewodniczący ZHP i Naczelnictwo, w skład którego wchodzili zarówno mężczyźni, jak i kobiety.

Po niemiecko-sowieckiej agresji i po przegranej przez Polskę kampanii wrześniowej 1939 r., ZHP nadal działało jedynie na Uchodźstwie i wśród Polonii tych państw, które były z Polską w przyjaźni.

Od jesieni 1938 r. działało Pogotowie Wojenne Harcerek, które w przypadku wybuchu wojny miało zastąpić struktury ZHP. Żeńska konspiracyjna organizacja harcerska używała kolejno kryptonimów OH, „Związek Koniczyn” (1940-1943) i „Bądź Gotów” (1943-1945).

Początki konspiracyjnej działalności harcerek objaśnił wnikliwie między innymi Tomasz Strzembosz w książce „Refleksje o harcerstwie i wychowaniu”: „Rozumiano, że komendantka chorągwi w dużym mieście, a komendantka hufca i nawet drużynowa w mieście średniej wielkości, są powszechnie znane, i żadnej konspiracyjnej pracy nie mogą prowadzić. Wyznaczono osoby nieznane. Naczelniczka Harcerek, druhna hm. Maria Krynicka, spędziła wojnę na uboczu, nie wchodząc w żadne tajne struktury. A na czele Pogotowia Wojennego Harcerek stanęła druhna hm. Józefina Łapińska, zdecydowana, zorganizowana, bardzo twarda, i dlatego niepopularna – a to w konspiracji było zaletą”.

W skład komendy Pogotowia Harcerek wchodziły, oprócz komendantki: skarbniczka, kierowniczki służb sanitarnej i łączności, kierowniczka kształcenia starszyzny oraz kierowniczka pracy ogniw (tj. zespołów młodzieży nieharcerskiej). Podstawową formą kontaktu komendy z terenem były odprawy komendantek chorągwi Pogotowia Harcerek zwoływane dwa razy w roku, a łączność z terenem utrzymywano przez kurierki. Organizacja Harcerek związana była przez cały czas okupacji z Delegaturą Rządu i Komendą AK oraz z jawnie działającymi organizacjami społecznymi, jak: PCK, Rada Główna Opiekuńcza.

Józefina Łapińska (1900-1986) funkcję komendantki Pogotowia Harcerek pełniła do końca wojny. Wspólnie z Marią Steckiewicz (byłą komendantką chorągwi wileńskiej) opisały pracę Komendy Pogotowia Harcerek w książce „Harcerki 1939-1945. Relacje–Pamiętniki”.

„Pogotowie Harcerek powstało w 1938 r. jako odpowiedź na potrzeby kraju wynikające z poczucia zagrożenia zbliżającą się wojną. Celem Pogotowia było przygotowanie młodzieży w wieku powyżej 15 lat do czynnej postawy wobec różnych nieprzewidzianych sytuacji, jak klęski żywiołowe, lub groźnych, ale nieuniknionych – jak wojna. Rozkazem Naczelniczki Harcerek – hm. Marii Krynickiej, L. 13 z dnia 24 września 1939 r. powołano Pogotowie Harcerek i mianowano komendantką Pogotowia hm. Józefinę Łapińską. W Komendach Chorągwi obok komendantek Chorągwi stworzono funkcje komendantek Pogotowia.

Komenda Pogotowia Harcerek odpowiadała za szkolenie dziewcząt do różnych służb, jak ratownictwo, łączność, gospodarstwo, opieka nad dziećmi, obrona przeciwlotnicza, przeciwgazowa, przeciwpożarowa. Szkolenie prowadzone było albo na kursach centralnych przez własne instruktorki albo na kursach w chorągwiach lub wreszcie na kursach organizowanych przez wojsko. Wynikiem kursów było zwiększenie się ilości instruktorek specjalności, szczególnie w dziale sanitarnym i łączności. Kursy centralne odbywały się w zakładzie leczniczo-wychowawczym w Rabsztynie, którego kierowniczką była hm. Anna Piotrowska (sanitariat), w Szkole Instruktorskiej na Buczu (łączność, gospodarstwo, opieka nad dzieckiem) oraz w Centrum Wyszkolenia Łączności w Zegrzu – te ostatnie kursy organizowała z ramienia Głównej Kwatery Harcerek hm. Irena Lewandowska.

Dzięki pracy przygotowawczej, szkoleniowej oraz kilku odprawom komendantek Pogotowia z terenu Chorągwi, które odbyły się w sierpniu 1939 r., teren był dobrze przygotowany do podjęcia służby na wypadek wojny. (...) We wrześniu 1939 r. siedzibą Komendy Pogotowia Harcerek był opuszczony w czasie ewakuacji lokal Przysposobienia Wojskowego Kobiet przy ul. Prusa 6. (...) We wrześniu 1939 komenda Pogotowia Harcerek działała tylko na terenie Warszawy, współpracując z tymi instruktorkami, które były «pod ręką». (...) Kontaktu z terenem w tym czasie nie nawiązywano – nie było potrzeby, gdyż teren wiedział, co ma robić. (...) Pierwsze służby to było ratowanie dzieci i sanitariat. Obie rozpoczęły działalność już we wrześniu 1939 r. (...) Dział służby łączności został wyodrębniony w końcu 1940 r. (...) Najpóźniej, bo w 1942 r., powstał referat «ogniw». Chodziło o oddziaływanie na młodzież niezorganizowaną. (...) Pozostałe służby cywilne, takie jak pomoc żołnierzom i jeńcom, pomoc więźniom w więzieniach i w obozach koncentracyjnych były prowadzone przez poszczególne chorągwie i organizowały je terenowe komendantki Pogotowia. (...) Kontakt z większością chorągwi nawiązany został w październiku i listopadzie 1939 r. i trwał do końca okupacji. (...) Komendantka Pogotowia utrzymywała z nimi stałą łączność, zwołując dwa razy do roku odprawy komendantek Pogotowia Chorągwi. Odprawy te odgrywały najważniejszą rolę w organizowaniu i kierowaniu pracą w terenie. (...)

W 1943 r. powstał w Komendzie Pogotowia projekt powołania Rad Programowych. Miały one na celu przedyskutowanie przedwojennych i wojennych doświadczeń organizacji i na tej podstawie opracowanie bardzo ogólnego planu na okres powojenny. (...)

Kontakt Komendy Pogotowia Harcerek z naczelnymi władzami harcerskimi był utrzymywany przez cały czas okupacji”.

Przedstawicielki Pogotowia w 1939 r. weszły w skład konspiracyjnego Naczelnictwa ZHP, które w czasie wojny pełniło władzę zwierzchnią dla Organizacji Harcerek i Szarych Szeregów. OH nie organizowała udziału harcerek w walce zbrojnej. Przy Kwaterze Głównej Szarych Szeregów działała od 1940 r. żeńska Grupa Wykonawcza Łączniczek i Kolporterek. W Powstaniu Warszawskim harcerki uczestniczyły głównie jako sanitariuszki i łączniczki, przydzielane bezpośrednio do oddziałów. Włączano je do obsługi poczty powstańczej, kolportażu prasy Szarych Szeregów i opieki nad dziećmi. Organizowały też służbę sanitarną w schronach, a poza Warszawą pomagały uchodźcom.