Shirley-wizja rzeczywistości
Twórcy filmowi nie tylko ulegają inspiracji malarstwem, cytują je ale dochodząc granic wyobraźni budują z niego całą narrację. Doświadczyliśmy w 2011 roku fascynującej realizacji Lecha Majewskiego „Młyn i krzyż”, gdzie na oczach widzów, ożywił "Drogę Krzyżową" Bruegla, z całym pięknem, z całą swoją surowością i okrucieństwem. O ile jednak Majewski osiągnął sugestywność wizji przy użyciu nowych technologii to Gustav Deutsch , nominowany za fabułę „Shirley-wizje rzeczywistości” do nagrody debiutów Berlinale 2013, wkraczając w ten nowy wizjonerski świat, tchnął życie w obrazy E. Hoppera sięgając tylko po tradycyjne, oszczędne środki wyrazu.
13 obrazów Edwarda Hoppera , poprzedzielanych autentycznymi nagraniami audycji radiowych z ubiegłego wieku, opowiada historię kobiety, fizycznie nie poddanej upływowi czasu, której myśli, emocje i rozmyślania mają ukazać Amerykę lat 30-tych, aż do początku 60-tych. Historię Ameryki pod kątem ruchów społecznych nałożonych na lewicową optykę.
Shirley zastajemy po raz pierwszy w 1931 roku w paryskim pokoju hotelowym. Jest aktorką związaną w latach trzydziestych z Groupe Theatre , potem Shubert Theatre w New Haven i wreszcie w latach sześćdziesiątych Living Theatre. Z jej kontemplacyjnego monologu wewnętrznego, strumienia świadomości, dowiadujemy się, że pragnie mieć wpływ na bieg historii. Budując erotyczne relacje z widzem opowiada o swoim społeczno-zawodowym i politycznym zaangażowaniu, nie akceptuje zastanej rzeczywistość, nie identyfikuje się z tradycyjnym modelem rodziny.
E. Hopper przedstawiał ludzi samotnych, obojętnych wobec siebie, czasu, na tle wyobcowanej przestrzeni, bliskiej malarstwu metafizycznemu i surrealistycznemu. Jednocześnie był pod wpływem, używając podobnego oświetlenia, kadrowania, tematu, kostiumów i scenografii, filmu noire. Stawał się inspiracją dla twórców takich jak Alfred Hitchcock, Jim Jarmusch, Martin Scorsese, Wim Wenders czy nawet Andrzej Wajda ( „Tatarak” scena monologu Jandy o śmierci męża). Posiadał zapatrywania konserwatywne przeciwstawiał się jakiejkolwiek próbie przyporządkowania go nurtom lewicującym, powtarzając przy tym, że reprezentuje siebie, stąd próba interpretacji jego twórczości jako dzieł o wymowie lewicującej mija się prawdą o twórcy i bardziej skłania do zastanowienia, czy nie jest tutaj reprezentowany światopogląd tylko reżysera.
Gustav Deutsch dokonuje dialogu malarstwa Hoppera z prozą Johna Dos Passosa, w oparciu o przekonanie, że historia osobistych przeżyć zawartych w trylogii ( The 42nd Parallel (1930), Nineteen Nineteen (1932) i The Big Money (1936)) pisarza straconego pokolenia składa się na historię USA. Wiadomości radiowe przypominają o wielkich wstrząsach trzech dekad, politycznych, społecznych, kulturowych, które zmieniają kraj i ludzi. Wydarzenia, nazwiska, mity wpisane w zbiorową pamięć przywołują określone obrazy i nastroje: Pearl Harbour i II wojna światowa, era bomby atomowej i "podboju kosmosu", Korea i Zimna wojna, zabójstwo Johna F. Kennedy'ego i początek wojny w Wietnamie, Duke Ellington i swing, Billie Holiday i południowy blues, Elvis Presley i rock n roll, Bob Dylan, Joan Baez i protestsong, Groupe Theatre, Metoda Lee Strasberga i Actors Studio, fordyzm i autostrady międzystanowe, Martin Luther King, marsz na Wszyngton i walka z segregacją rasową (przemówienie „ I Have a Dream” puszczone w filmie w całości) , maccartyzm i Elia Kazan….
Autorem zdjęć do filmu jest polski operator na stałe mieszkający w Austrii Jerzy Palacz, który jeszcze na etapie przedprodukcyjnym rozpoczął współpracę z reżyserem, których połączyło zamiłowanie do malarstwa E.Hoppera. Plany filmowe zostały zbudowane tylko na określonej pozycji kamery zawsze zachowującej kąt oglądania obrazów, jaki jest charakterystyczny dla kąta widzenia by osiągnąć efekt anamorficzny.
Nie jest zaskoczeniem, że Gustav Deutsch, lepiej znany z pracy z found footage, traktując 13 obrazów jako wstępny surowiec, postanowił zrobić film o twórczości Edwarda Hoppera, bez intencji dokopania się w głąb wszechświata malarza. Ten filmowy ready made, jakim jest found footage zwykle polega na łączeniu fragmentów cudzego, istniejącego utworu wbrew lub w oderwaniu od pierwotnej wersji. W wypadku tej realizacji bez logicznego związku tematycznego między lewicową narracją filmu a twórczością Hoppera, która pozostawała wolna od komentarza społecznego.
Gustav Deutsch opowiadając o epoce, jej polityce, jej nastroju, twórczość E. Hoppera, konserwatysty, który nigdy nie włączał się w ruchy społeczne ukazuje w optyce bliskiej działaczom kominternu. W rzekomej wierności rzeczywistości wyświetla fałszywe, przekrzywione perspektywy. Prozę J. Dos Passosa reżyser używa jako ilustrację własnego światopoglądu, nie zważając, że pisarz Lost Generation rozpoczynając romans z komunizmem w 1928, pobytem w Sowietach, jeszcze w 1935 roku uczestnicząc w sponsorowanym przez komunistów Pierwszym Kongresie Pisarzy Amerykańskich, po wojnie hiszpańskiej (1937) nie pozostał z nim nawet we flircie.
Tak jak trylogia Johna Dos Passosa, gdzie pisarz regularnie przerywa historie losów swoich bohaterów wiadomościami, tak i tu monolog wewnętrzny Shirley Gustav Deutsch oddziela audycjami radiowymi, interpretując społeczne amerykańskie doświadczenia jednostronnie, do czego oczywiście jako twórca ma pełne prawo. Odciskiem Zimnej wojny na amerykańskim społeczeństwie ma być na przykład zawieszenie przez okres 1950-1955 zjazdów Komunistycznej Partii USA. Przy tym Gustav Deutsch zaniecha odniesienia się do ujawnionych z archiwów sowieckich akt, czy operacji Venona, działań szpiegów rosyjskich, w lewicowych i angażujących się w obronę praw mniejszości organizacjach. Na tym tle inaczej trzeba podejść też do Komisji McCarthyego, gdy przyszło jej zmierzyć się z sowiecką agenturą wpływu, ze środowiskiem zaciekle broniącym takich działaczy jak Ethelę i Juliusa Rosenbergów, zaangażowanych w koordynację i pozyskiwanie agentów dla sieci szpiegowskiej. Współpracę Elia Kazana z Komisją reżyser przedstawia jako zdradę zapominając, że sam Kazan znalazł się później także na „czarnej liście Hollywood” (skąd my to znamy), co utrudniło mu pracę przy kolejnych realizacjach. Fakt ten został przypomniany opinii publicznej, kiedy na parę lat przed śmiercią, sędziwy reżyser odbierał nagrodę Amerykańskiej Akademii za całokształt działalności artystycznej.
Wiadomości audycji radiowych mówią o wybuchu drugiej wojny światowej, nie wspominając, że Partia Komunistyczna potępiła obie strony konfliktu. Te dwie lewicowe, choć konkurencyjne, uznawane ówcześnie za progresywne, wyrosłe z ducha Oświecenia ideologie jakim był faszyzm i komunizm po Pakcie Ribbentrop-Mołotow, znalazły się w aliansie. W początkowym okresie wojny komuniści zmienili nawet stosunek do prezydenta Roosevelta zaczynając go krytykować. Nastawienie do działań wojennych odwróciło się dopiero po inwazji Niemiec na Sowiety, wówczas partia opowiedziała się za udziałem USA w koalicji antyhitlerowskiej.
W roli Shirley wystąpiła Stephanie Cumming, kanadyjska tancerka i choreografka, związana z austriacką grupą tańca współczesnego Liquid Loft. W granej przez nią postaci, nie wykazującej oznak starzenia się zarówno emocjonalnego jak i fizycznego, jak w lustrze odbija się wielka polityka, obyczajowość, przemiany społeczne, rewolucje świadomości trzech dekad.
