Druga dekada XX wieku oczami mojego Ojca

poprzedni rozdział

6. Przygotowywanie się do egzaminu

Siedząc na wsi nie zaniedbywałem się jednak całkowicie. Myśl, że może jeszcze kiedyś będę się mógł uczyć, stale mnie nurtowała. Ojciec prenumerował wtedy „Gazetę Świąteczną” tygodnik założony i redagowany przez Kazimierza Pruszyńskiego - „Promyka”. Przeznaczony dla wsi i pisany bardzo popularnie. Litery sz, cz, rz łączono w jedno, żeby ludzie mogli łatwiej czytać. Używano wyrażeń zrozumiałych dla czytelników np. „buchadło” zamiast bomba i t.p. Pamiętam rok 1910, kiedy obchodzono 500 lecie bitwy pod Grunwaldem i w Krakowie stawiano pomnik króla Jagiełły ufundowany przez muzyka Ignacego Paderewskiego. Za­czy­ty­wa­łem się wiadomościami zwłaszcza z historii Polski. Człowiek zarażony patriotyzmem w dzie­ciń­s­twie, już do koń­ca życia nie wyleczy się z tego. Czytałem historię Polski, wydaną we Lwowie dla dzieci, z ob­raz­ka­mi. Por­tre­ty królów Polski według obrazów Jana Matejki poznałem wtedy z innej książki. Brakowało mi tylko dla ca­ło­ś­ci wiadomości z historii Polski od czasów rozbiorów do naszych dni. Nie mogłem tego nigdzie zdobyć. Posz­cze­gólne fragmenty poznałem z książek o Napoleonie, coś więcej o Legionach Dąbrowskiego i innych, ale nie znałem przyczyn upadku Polski. Wiedziałem tylko, że „rodem z piekła Katarzyna Moskalami nas za­la­ła”, lub „patrz Kościuszko na nas z nieba, jak w krwi wrogów będziem brodzić, twego miecza nam pot­rze­ba, by ojczyznę wyswobodzić”. Obraz bitwy pod Grunwaldem był wtedy popularyzowany w całym kraju.

W lecie 1910r. przyjechali na letnisko do rodziców mojego kolegi i przyjaciela Józefa Kobylińskiego goście z Warszawy. Byli to wujek jego Grześ Czarnocki i p. Kopczyńska z synkami Józiem i Stasiem. Józio był o rok młodszy ode mnie, a Stasio o dwa lata.

Pewnego razu gdy przechodzili w niedzielę koło naszego domu, p. Grześ ukłonił się Ojcu i wszczął rozmowę, że u nas tak dużo jest bzu w ogrodzie. Ojciec mój, bardzo gościnny jak zawsze, zaprosił ich do domu. Matka poczęstowała ich herbatą i ciastkami. Po kilku godzinach p. Kopczyńska zainteresowała się nasza rodziną i za­pro­po­no­wa­ła, że weźmie do siebie siostrę Marysię na kasjerkę do cukierni Zakopiańskiej przy Saskim Og­ro­dzie, przy ul. Niecałej 14 w Warszawie, której była właścicielką. A bratu Frankowi zaproponowała ko­re­pe­ty­cje, żeby udzielał jej synom lekcji. Tak też się stało. W jesieni brat Franek, który wtedy skończył 6 klas gim­na­z­jum polskiego w Siedlcach chciał koniecznie zdobyć świadectwo rządowe, bo polska szkoła nie miała żad­nych praw. Rozpoczął dawać korepetycje młodym synom p. Kopczyńskiej i uzgodnił, że Marysia i ja po­je­dzie­my do Warszawy. Marysia do pracy, a ja do dalszej nauki.  

7. Podróż do Warszawy 

W dniu 27 stycznia 1911r. o godzinie 5 po południu znaleźliśmy się w pociągu na dworcu w Siedlcach. Fra­nek spotkał się z Klemensem Kiereńskim na dworcu i zostawił mnie z Marysią w wagonie, a sam poszedł do bu­fe­tu. Pamiętam jak kolejarz w mundurze dzwonił po raz pierwszy i oznajmiał po rosyjsku „w Warszawu”, póź­niej zadzwonił dwa razy i powtórzył „w Warszawu”. Byliśmy z Marysią w okropnym strachu, gdyż oba­wia­liś­my się, czy nasz kochany braciszek nie zagapi się i czy zdąży wskoczyć do pociągu. Obawy były płonne, gdyż za chwilę ujrzeliśmy go żegnającego się z Klemensem i wskakującego do wagonu. Pociąg ru­szył. Był to przedział III klasy. Liczyłem przystanki: Kotuń, Mrozy, Cegłów, Mińsk Mazowiecki, gdzie pa­mię­tam dużo świateł i jakieś wielkie budynki z kopułami. Ale braciszek nie mógł usiedzieć z nami razem, tylko odszedł do innego przedziału i znów strach, bo przyszedł kontroler, a my nie mamy biletów. Dziwiłem się, że nas nie wy­rzu­ca z pociągu w biegu, ale Franuś, jak się później dowiedziałem okazał mu wcześniej bi­le­ty i powiedział, że tam siedzi takich dwoje „pacanów” i żeby nas już nie pytał. Wszystko przeszło spokojnie, ale co wtedy prze­ży­liś­my, to tylko ja wiem.

Po przybyciu na Dworzec Wschodni byłem oszołomiony mnóstwem świateł, tramwajów, dorożek i w ogóle ru­chem ulicznym.

Zajechaliśmy do p. Kopczyńskiej na ul. Niecałą 14. Tam wieczorem zostawiliśmy Marysię, a sami poszliśmy do p.p. Wołowiczów na ul. Chmielną 80, gdzie miałem zamieszkać i spać w jednym łóżku z bratem.  

Wyjeżdżając z domu od Rodziców żal mi było rozstawać się z bratem Grześkiem, którego bardzo kochałem. On dodawał mi żalu, że sam będzie musiał spać przy koniach w stajni i że będzie się bał beze mnie. W ostatni wieczór tak rzewnie płakał, że później prawie całą noc nie spałem.  

8. W Warszawie

 Po przyjeździe do Warszawy znalazłem się między starszymi i dorosłymi synami Wołowiczów. Poza nauką mog­łem tylko wyglądać oknem na podwórko i czasami posyłano mnie do sklepu lub do apteki po zakupy. Żona Wołowicza, który był tragarzem na Dworcu Głównym, prowadziła dom czysto i oszczędnie. Posyłając mnie do sklepu po naftę lub do apteki po jodynę, żądała aby mi dolewano więcej ponad miarę. Prawie zawsze z te­go tytułu miałem wymówki. Jednego razu, gdy zażądałem w aptece więcej jodyny, subiekt przy opa­ko­wy­wa­niu rozlał trochę i nie chciał mi więcej dolać. Znów były wymówki. Poza tym musiałem nosić węgiel i drze­wo z piwnicy, co było jak na 12 letniego chłopca nie zbyt lekkie.

W następną niedzielę poszedłem z braciszkiem do p. Kopczyńskiej, gdzie zobaczyłem się z siostrą i byłem na obiedzie. Po południu bawiliśmy się w wojsko razem z Józiem, Stasiem i ich cioteczną siostrą Martą. Mieli oni dużo zabawek, więc popołudnie przeszło nam szybko i miło. Wieczorem wróciłem z bratem na Chmielną idąc przez Plac Grzybowski i Mariańską.

W następną niedzielę brat Franek kazał mi iść na Niecałą 14 do chłop­ców, gdyż pro­si­li żebym koniecznie do nich za­szedł. Ponieważ Franek nie mógł mnie zap­ro­wa­dzić, wyjaśnił mi że mam pójść ulicą Chmie­l­ną do Mar­szał­kow­skiej, po której cho­dzą tram­wa­je i Mar­szał­kow­ską w le­wo do Ogrodu Sas­kie­go a przez Ogród je­dy­ną alejką na której jest chodnik dojdę do sadzawki przy ul. Niecałej. Nakreślił mi przy tym plan, którędy mam iść.

Poszedłem więc sam. Kiedy skręciłem w Marszałkowską, zor­ien­to­wa­łem się, że muszę przechodzić przez wiele ulic i jak ja później odnajdę u­li­cę Chmielną? W tym celu zapamiętałem szczyt domu po drugiej stronie u­li­cy Marszałkowskiej gdzie widniał napis „Casimire”. Był to dla mnie znak, którym później po­s­łu­gi­wa­łem się, gdy wra­ca­łem na Chmielną.

Szczęśliwie doszedłem do Ogrodu Saskiego i znaną mi alejką do sadzawki, gdzie spotkałem bawiącego się z kolegami Stasia Kopczyńskiego. Kiedy do niego podszedłem zapytał mnie o brata, gdyż nie uwierzył, że ja sam tu przyszedłem. Byłem tak nieśmiały, że miałem zamiar wracać do domu. I gdybym nie spotkał Stasia, to sam nie ośmieliłbym się wejść do domu p. Ko­p­czyń­s­kiej. Jednak Staś zaciągnął mnie do mieszkania i opowiedział o tym swej mamusi, która była bardzo zdziwiona, że ja odważyłem się sam chodzić po mieście. Kazała mi bawić się z chłopcami i czekać aż Franek przyjdzie i zabierze mnie z sobą. Franek przyszedł, ale ja byłem w innym pokoju i nie widząc mnie poszedł do domu. Zor­ien­to­wał się na ul. Marszałkowskiej i zawrócił po mnie. Wracaliśmy razem pieszo, ale innymi uli­ca­mi, gdzieś przez plac Grzy­bo­w­ski, Mariańska do Chmielnej. Ale od tego czasu już miałem odwagę chodzić sam po mieście. Zadaniem moim było przy­go­to­wać się do egzaminu i zdać w czerwcu do II klasy. Przerabiałem więc historię ro­syj­ską, geografię po rosyjsku, arytmetykę w tym znienawidzonym języku i gra­ma­ty­kę. Lekcji udzielał mi brat Franek lub czasami najmłodszy syn Wołowiczów Bronisław, wtenczas już żo­na­ty. Człowiek ten był bez zajęcia, miał dubeltówkę i psa wyżła. Udawał wielkiego pana i przyjeżdżał do nas na wieś na polowania. Był krót­ko­wi­dzem - nosił okulary, więc wątpię w jego zdolności strzeleckie. Z żoną, z którą później się rozszedł, stale były niesnaski. Prawdziwe nazwisko jego Ojca było Wołowiec. On jeden nazywał się Wołowski, bo koniecznie chciał się wkręcić do wyższych sfer, gdzie takie nazwisko było źle widziane.

Do egzaminu przystąpiłem w początkach czerwca 1911r. w gimnazjum Kowalskiego przy ul. Świętokrzyskiej 27. Odpowiedzi przy egzaminie trzeba było dawać w języku rosyjskim. Zdawało nas 28-iu. Wolnych miejsc było dwa. Przyjęty został jeden Polak i jeden Żyd. Ja zdałem, ale z braku miejsca nie zostałem przyjęty. Tak się skończyła po raz drugi moja kariera naukowa.

9. Powrót do domu

Dnia 12 czerwca o godz. 20-tej pojechaliśmy z bratem do Siedlec. Franek nie miał wcześniej pieniędzy nawet na znaczek pocztowy, żeby do Rodziców napisać o naszym przyjeździe. Zaszliśmy ze stacji do Ciotki Śle­cic­kiej na ulicę Sokołowską w Siedlcach. Lecz tam wszyscy wyjechali na wieś i nie mając gdzie przenocować zo­s­ta­wi­liś­my walizki i poszliśmy w nocy pieszo do domu.

 Noc była po­go­d­na. Szliśmy przez Golice - była wtedy godzina 1 w no­cy. Wartownicy zapytywali nas skąd i dokąd idziemy. W topolach za Golicami usie­d­liś­my na mały odpoczynek. Spotkaliśmy pierwsze fur­ma­nki zdążające na jarmark do Siedlec, który przypada we wtorek po św. Antonim. A był to dokładnie dzień tego patrona 13 czerwca.

Po chwili ruszyliśmy w dalszą drogę. Między Liwcem i Krześlinem rosły koniczyna i pszenica. Wtedy Franek pobiegł naprzód i zostawił mnie. Początkowo biegłem za nim, a później zostałem i z duszą na ramieniu szedłem gościńcem. Franek ukrył się w pszenicy i czekał aż nadejdę. Wtedy wyskoczył nagle na mnie chcąc mnie nastraszyć. Żart mu się udał, bo ja ze strachu słowa nie mogłem wymówić. Aleć to już był 22 letni młodzieniec! Później szliśmy razem. Nogi bolały mnie okropnie. Zaczęło się rozwidniać. Słońce wzeszło jak byliśmy w czar­nym lesie. Na granicy naszej wsi spotkaliśmy sąsiadów wy­pro­wa­dza­ją­cych bydło i konie na pastwisko. Ja szedłem wtedy w słomkowym ka­pe­lu­szu, który dostałem od Stasia Wołowicza.

Ubranie miałem kupione w Warszawie na wyrost z zamiarem, żeby starczyło na później do szkoły. W tym mundurku chodziłem jesz­cze z Herodami w końcu 1914r., ale już był na mnie bardzo za ciasny.

10. Przed I Wojną światową

I znów powrót do koni, do brony i krów. Ucieszyłem się, że tym razem będę już chyba na stałe ze swym bra­cisz­kiem Grzesiem, którego bardzo kochałem. Bo kiedy raz jeden odwiedził mnie Ojciec w Warszawie i opo­wia­dał, że Grześ czuje się bardzo osamotniony beze mnie, to wtedy popłakałem się, najwięcej z tęsknoty za nim. Teraz już miałem lat 12, a za rok Grześ miał stanąć do poboru wojskowego. Rodzice martwili się bar­dzo, co to będzie w wypadku gdyby go zabrali do wojska. Ojciec postanowił bronić go za wszelką cenę. Opo­wia­da­no wte­dy o wojnie. Kolega Grzesia, starszy o jeden rok Tomasz Czarnocki, został wzięty w jesieni 1911r. do Briańska, Orłowskiej guberni. Grześ szykował się na jesień 1912r. razem z kol. Ksawerym Ko­by­liń­skim. Ojciec postawił obiad naczelnikowi i członkom komisji poborowej i udało się zwolnić Grzesia od obo­wią­z­ku służby wojskowej. Dostał on t.zw. siny bilet. Wylosował dość duży numer 554 i w ten sposób został w domu. Ksawery zaś poszedł służyć w artylerii. Grześ został zwolniony pod pozorem, że miał platfusa w nogach, ale głównie pomógł postawiony komisji obiad. Wypada tu wspomnieć, że starszy brat Franek, jako najstarszy syn miał ulgę. W 1909 r. stawał do poboru, wylosował N-r 609 i również nie poszedł do wojska.

Cała rodzina była bardzo zadowolona, a najwięcej chyba matka, że jej synowie nie poszli na służbę wojskową do Moskali. Był to czas kiedy na Bałkanach wybuchła wojna małych państw przeciw Turcji, a następnie tych samych zwycięskich państw t.j. Serbii, Czarnogóry, Grecji, Rumunii przeciw Bułgarii oraz wojna Włosko - Tu­re­cka w Afryce o Trypolis i Cyrenajkę. Zaczytywałem się jako młody chłopak w gazetach i uczyłem się przy tym geografii i historii. Cieszyłem się, kiedy dzielni i waleczni Bułgarzy bili na głowę znienawidzonych Turków - mahometan. Ich zwycięstwa pod Lule - Burgasem, Kirkkilissą, Adrianopolem radowały mnie nie mniej niż zwycięstwa Japończyków pod Laojanem lub Mukdenem w Mandżurii. Przed tym powstanie w Albanii przeciw Turkom również przypominało mi nasze powstania. Dużo wówczas mówiono o wojnie. Polacy za Mickiewiczem modlili się o wojnę ludów, bo wiedzieli, że tylko wojna może nam przynieść niepodległość i wolność.

Słyszało się, że gdzieś w Galicji, pod austriackim zaborem jest nieco lżej Polakom. Że tam tworzą się oddziały Strzelców, So­ko­łów i Dru­ży­ny Bartoszowe.

  Ale za to w zaborze pruskim jest jeszcze gorzej, bo tam Nie­m­cy rugują Polaków z ziemi. Że działa tam Ha-Ka-Ta. Wiedziałem o Wrześni i o wozie Drzymały, o Korfantym (fot), który w parlamencie berlińskim walczył o polskość Ślą­s­ka. Słyszało się o poczynaniach posłów polskich w Dumie Petersburskiej. Ale tu nastały gorsze czasy i car zezwalał biskupowi prawosławnemu Eulo­gu­mo­wi oderwać Chełmszczyznę i część Podlasia od Królestwa Polskiego. Pamiętało się dni większej swobody, kiedy w czasie wizytacji parafii przez biskupów zez­wo­lo­no na tworzenie konnej banderii. Widziało się rogatywki krakowskie i pol­skie bia­ło - czerwone chorągiewki. Ale teraz znów było to zakazane i nie­na­wiść do Moskali wzrastała. Pojęcia: złodziej, pop, moskal, bandyta miały po­do­b­ne znaczenie.

Wreszcie poważnie zaczęła się wyłaniać kwestia żydowska. Żydzi opa­no­wy­wa­li wtedy cały prawie polski handel. Hasło rzucone bij żydów w Rosji i na Uk­ra­i­nie przeniosło się i do Polski. Sprawa Bojlisa, bojkot żydów były na porządku dziennym.

Ojciec mój prenumerował „Gazetę Polską 2 grosze” re­da­go­wa­ną przez Sa­dze­wi­cza. Dawała się ona we znaki żydom i dość skutecznie z nimi walczyła. Siedząc na wsi za­czy­ty­wa­łem się w tym piśmie. Felietonów Żyż­kow­s­kie­go uczy­łem się na pamięć. Brat mój Franek dostał w tym cza­sie posadę w Grodnie w firmie Bracia Bor­kow­scy.

Franek w Grodnie, 1914 

Gdy przyjechał do domu na święta - przy­wiózł mi pod­ręcz­ni­ki do arytmetyki, geo­grafii, historię literatury nie­po­d­leg­łej Polski i inne. Od kolegi Józefa Kobylińskiego do­wie­dzia­łem się o książkach Sien­kie­wi­cza: Ogniem i Mieczem, Potop, Pan Wo­ło­dy­jow­ski, Quo Vadis, Krzy­ża­cy. Z tych pism najpierw wpadła mi w ręce III część trylogii „Pan Wołodyjowski”. Czytałem ją nie mo­gąc się oderwać. Pa­mię­tam było już po za­cho­dzie słońca, a ja pilnowałem, że­by krowy nie weszły do mar­ch­wi i kapusty. Tak się za­czy­ta­łem, bo było już ciemno, a krówki sporo wyrządziły szko­dy nim się spos­trzeg­łem, za co dostałem od Ojca burę. Zbiór zadań arytmetycznych przerobiłem sam od pierw­sze­go do os­ta­t­nie­go. Literaturę nie­pod­leg­łej Polski Chrza­now­skie­go częściowo przes­tu­dio­wa­łem, z geografii dużo za­pa­mię­ta­łem z kursu kiedy przy­go­to­wy­wa­łem się do egzaminu w Warszawie.

11. Wybuch wojny

 I tak zastał mnie dzień 1 sierpnia 1914 r. kiedy wybuchła I wojna świa­to­wa, początkowo nazywana wojną eu­ro­pej­ską. Wiadomość o wybuchu wojny przywiózł żydek Lejba. Szedłem wtedy łąką z lasu do domu i w pierwszej chwili nie dałem temu wiary. Ale wkrótce dostałem po­t­wier­dze­nie tej wiadomości w gazecie. Byli u nas wówczas na letnisku sy­no­wie p. Kopczyńskiej Staś i Józio. Wkrótce przyjechała po nich matka i zabrała ich do Warszawy. Zjechała do domu i moja siostra Marysia, bo Rodzice nie chcieli się zgodzić na jej dalszy pobyt w Warszawie w czasie wojny. I w ten sposób młoda dziewczyna, która przez 3 1/2 lat widziała dużo w mieście, powróciła na wieś na gospodarstwo aczkolwiek nie miała do tego ani chęci ani zdolności.

Po wybuchu wojny rosyjsko, angielsko, francusko - niemieckiej i austriackiej, Rosja wydała odezwę do Po­la­ków. Stryj cara Mikołaj Mikołajewicz pisał: „Polacy! Dziejów wybiła godzina, w której marzenia Waszych Ojców i dziadów ziścić się mogą, że jeszcze nie zardzewiał miecz, który poraził wroga pod Grunwaldem” i t.p. Podziałało to na wielu Polaków. Niektórzy szli do wojska rosyjskiego, żeby bić germańca. Nawet Gor­czyń­ski zaczął organizować legiony Polskie w Puławach. Jednakże na ten temat redaktor Buchner napisał w tygodniku „Mucha”:

”Na Niemca co wciąż się sroży
 I który pragnie z rozboju żniwa,
 Imć Pan Gorczyński legiony tworzy
 I do szeregów Polaków wzywa.

     Lecz chociaż czuje zapal do sprawy
     Zda się że trochę złudnie oblicza
     Nie wskrzesi dawnej Legionów sławy
     Bez Dąbrowskiego i Kniaziewicza.”

W naszym domu rodzinnym niewiele się zmieniło. Tylko najstarszy brat - Franek został powołany do wojska odrazu pierwszego dnia wojny t.j. 1.8.1914r. Dostał przydział do 149 pieszej grodzieńskiej drużyny i pra­co­wał na razie w kancelarii w Małkini, gdzie jego oddział miał za zadanie pilnowanie mostów na Bugu. Rzeczy swoje t.j. ubranie cywilne, rower i inne drobiazgi przywiózł do rodziców. Ja osobiście ucieszyłem się bardzo z roweru, na którym umiałem już od roku jeździć. Wówczas rower był ma­ło znanym środkiem lokomocji. Zwłaszcza na wsi - starsze kobiety uważały, że to coś nadzwyczajnego, bo na dwóch kołach jedzie i nie przewraca się. Jazdy na rowerze nauczyłem się w lecie 1913r. kiedy Franek przy­je­chał z Grodna pociągiem do Sokołowa, a od stacji 12 km rowerem. Była to niedziela godzina 10 rano. Ro­dzi­ce udali się wtedy do kościoła a w domu byłem ja sam. I zanim wrócili z kościoła ja już umiałem jeździć i po­pi­sy­wa­łem się na wsi wobec kolegów swymi wyczynami. Na co Ojciec, gdy mnie zobaczył na rowerze po­wie­dział: „żebyś był taki chętny i zdolny do roboty jak do roweru!”

Ostatnie kilka lat przed wojną t.j. 1908 - 1913 były dość ciężkie w naszym życiu domowym pod względem gospodarczym. Ojciec wydał sporo gotówki na budowę stodoły w 1906r, obory i chlewni w 1908r. oraz stu­d­ni w 1909r., a ponadto były wydatki na naukę brat w szkole, tak, ze na inne rzeczy brak­ło pieniędzy. Ojciec za­d­łu­żył się na sumę około 500rb., co poważny wpływ miało na moje usposobienie, gdyż na wszystko bra­ko­wa­ło pieniędzy. W latach 1911 i 1912 chodziliśmy z dziećmi ze wsi na zarobek do kopania kartofli na Pat­ry­ko­zy. Dziedzic płacił dziennie po 30gr, a starszym po 40 gr. Zarobione pieniądze oddawaliśmy rodzicom. Byliśmy kilka razy t.j. Grześ, Pola, Marysia i ja. Matka bardzo nad tym ubolewała i było jej przykro, ale Oj­ciec zez­wa­lał, bo brak było gotówki. Matka domagała się żeby Ojciec sprzedał część lasu na ..., gdzie naj­bar­dziej ludzie wycinali drzewo. Wreszcie przed samą wojną Ojciec się zdenerwował i sprzedali drzewostan obaj ze stryjem. W ten sposób pozbyli się rodzice długu i kosztów oprocentowania. A przy tym wstydu, bo już nie potrzebowali pożyczać. W zimie 1914r. w styczniu kupił Ojciec kierat do sieczki i nie musieliśmy z Grzesiem męczyć się w sieczkarni, bo odtąd konie za nas pracowały. Jednocześnie Franek przysłał Ojcu 100rb przez pocztę, za co kupiono bryczkę (wolant za 75rb). Ten sprawunek nie był bardzo potrzebny, ale duma szla­che­cka nie poz­wa­la­ła, żeby największy gospodarz we wsi jakim był Ojciec nie jechał bryczką w niedzielę do kościoła. Zresztą siostry już dorastały i wymagały wydatków na stroje t.j. sukienki i kapelusze więc i bryczka była potrzebna.

Ojciec mój został w tym czasie wybrany sołtysem, więc miał sporo spraw ogólnych do załatwiania. Bardzo lubił wyjazdy do miasta i zajmować się interesami całej wsi, do których należały: sprawy podatkowe, szar­wa­r­ki i ostatnio rozpoczęte w 1912r. scalanie wsi. Geometra Janusz Wroński, który miał zrobić scalanie został zaaresztowany, gdyż działał bez odpowiednich świadectw. Wpłacona zaliczka w związku z tym przepadła. Scalenie pól zostało dokonane dopiero w 1929r.

Mnie Ojciec zatrudniał przy obliczaniu podatku od poszczególnych gospodarzy. Trudność polegała na tym, że nakaz płatniczy dostawała wieś z 390 morgów. A wykaz morgów poszczególnych gospodarzy wynosił 378 mor­gów. Nie było komu płacić należności z brakujących 12 morgów.

Na tym tle powstawały częste kłótnie, gdyż niektórzy bardziej niezgodni chcieli płacić tylko ze swych mor­gów. Do mnie należało sporządzenie listy płatniczej na pełną kwotę. Musiałem więc liczyć wyższy podatek od każdego morga. I tak się długo męczyłem, aż sporządziłem sobie wykaz morgów na pełne 390 morgów t.j. do­da­łem każdemu proporcjonalnie do powierzchni morgów pewna ilość powierzchni. Później już szło mi ła­t­wo. Miałem dobra szkołę, bo nauczyłem się dobrze i szybko liczyć.

Na święta Bożego Narodzenia 1914 postanowiliśmy nauczyć się przedstawienia „Heroda”. Mnie przypadła rola Anioła, ale Andrzej Czarnocki syn Hipolita nie mógł nauczyć się roli króla Heroda, więc z konieczności na kilka dni przed świętami mnie oddano tę najtrudniejsza rolę. Umiałem na pamięć cały tekst, więc wszystko poszło mi łatwo. A że miałem i głos niezły więc wywiązałem się znakomicie ze swej roli. Byliśmy z przed­s­ta­wie­niem w naszej wsi oraz w Smuniewie, Kobylanach i Czarnotach. W Smuniewie urządzono zabawę ta­ne­cz­ną i ja 16 letni kawaler już tańczyłem z panienkami, chociaż bardzo byłem nieśmiały.

Na jesieni, kiedy Niemcy zajęli Mławę i Ciechanów oraz podeszli pod Dęblin słychać było grzmot armat z fro­n­tu. Ale później nastąpiła ofensywa rosyjska i znów front cofnął się pod Kraków, Łódź i do Prus Wscho­d­nich. Pamiętam kazanie ks. Słabczyńskiego na odpuście w Paprotni dn. 24.8.1914r. w dniu św. Bartłomieja: „Matka Boska w niewoli, słońce się zaćmiło, Ojciec św. Pius X zmarł, a tu wojna szaleje na ziemiach Polski i zbliża się do nas”. Podziałało to bardzo na ludzi.

W czasie pierwszej mobilizacji na początku sierpnia 1914r. w Siedlcach, kiedy ludzie stawiali się do wojska i przy­pro­wa­dzali swe konie, jakiś jegomość ubrany w mundur rosyjskiego oficera wszedł na wóz i zawołał: „Ej rozejdźcie się! Pokój został zawarty”, co w rosyjskim języku brzmiało: „Ej rozejdities, mir uże za­klu­czen”. Ludzie jak zahypnotyzowanie zaczęli rzucać czapki do góry i wszystko się rozjechało do domu. Do­pie­ro musieli Moskale po raz drugi wszystko zwoływać i w ten sposób stracili kilka dni.

Na następny pobór koni pojechałem z ojcem do Siedlec. Było to w jesieni. Jechałem konno rano gdy było jeszcze ciemno. Słońce wzeszło, gdy byliśmy w Golicach. Ale wtedy kochanej klaczy gniadej nam nie zabrali i wracaliśmy uradowani. W październiku nakazano stawić się 6-ciu młodym chłopcom ze wsi na stacji w Siedlcach z przeznaczeniem na wyjazd do Kraśnika do kopania okopów. Między innymi byłem i ja na stacji, gdyż Ojciec bał się wysłać Grześ­ka, który wtedy miał 23 lata, żeby go gdzieś nie wywieźli. Zamiast do Kraśnika, skierowano nas na ram­pę przy szosie Łukowskiej, do ładowania siana prasowanego do wagonów. Było około 200 ludzi. Obiecali dać jeść, aby­śmy tylko dobrze pracowali. Powoli co sprytniejsi zaczęli się ulatniać i kiedy zbliżał się zachód słońca pomyślałem i ja o ucieczce. Ale Moskale nas pilnowali i kiedy wyciągnęliśmy bele siana ze stogu, na którym stał strażnik i wydzierał się biery, biery i.t.d., stóg się obsunął, bele zaczęły spadać, a z nimi i ten ka­cap. On widocznie zauważył, że była to moja sprawka, bo podszedł do mnie i zaczął mnie specjalnie po­ga­niać. Uderzył mnie przy tym po plecach kijem. Uderzenie to pamiętam do dziś. Skutek był taki, że zde­cy­do­wa­liś­my się ucie­kać po pod wagonami, co się nam udało i po pół godzinie byliśmy już w śródmieściu, skąd furmankami pojechaliśmy do domu.

Pod koniec października o godzinie 11 wieczorem wyszedł z domu pastuch Adamek po kolacji, i z okrzykiem „poleciało i siadło w choinie” zaczął się wydzierać do okna. Wybiegliśmy z domu i widać było światło gdzieś nad lasem, które powoli się poruszało. Słychać było przy tym odgłosy mężczyzn na wsi. Ludzie się zbiegli i opo­wia­da­li co światlejsi, że to na pewno balon niemiecki jedzie z bombami i światło to jest kosz pod balonem. Wrażenie na ludziach było duże. A to chłopi osadzili dynię na żerdzi ze świeca w środku, która błyszczała na wszystkie strony, bo było ciemno i siąpił drobny deszcz. Takie kawały trzymały się ludzi w dni wojny.

Na wiosnę 1916 r. Komitet Opiekuńczy organizował pomoc dla miast i pod hasłem „Ratujcie dzieci” zbierano na kweście. Siostra moja Pola brała w tych pracach udział. Młode i przystojne dziewczęta na odpustach zbie­ra­ły na kwestę.

W maju przyjechał do nas Franek z wojska, jakby na pożegnanie, bo powołany został do szkoły oficerskiej w Psko­wie. Matka jak zwykle płakała, bo zawsze drżała o jego los. Był to jej najstarszy i może najbardziej uko­cha­ny syn. Nie zobaczyliśmy go więcej, aż po powrocie z wojny w lipcu 1918 r. po rozbrojeniu korpusu Dowbora - Muśnickiego w Bobrujsku.

Rok 1918 we wspomnieniach Ojca