Mennonici – zapomniani sąsiedzi

Popołudnie w Chrystkowie na Weekendzie Mennonickim. Właśnie tam, nieopodal Bydgoszczy, znajduje się pomennonicka chata, będąca jednym ze świadectw bytności na naszych terenach wspólnoty religijnej, którą na początku jej istnienia ocaliła polska tolerancja i gościnność. Choć Mennonici kojarzą się głównie z Żuławami i Dolną Wisłą, to ślady ich osadnictwa znajdują się wzdłuż Wisły, sięgając Warszawy, a nawet wschodniej Małopolski.

Przybyli do Polski z Niderlandów czterysta lat temu, uciekając przed prześladowaniami i nietolerancją religijną. Zaszczepili na polski grunt niezwykle rozwiniętą kulturą agrarną. To za ich sprawą osuszano bagna i grzęzawiska, przywracając je rolnictwu. Charakterystyczny krajobraz nadwiślański, pełen zgrubiałych przyciętych wierzb, niewielkich pagórków, na których stały drewniane zabudowania, poletek i kanałów irygacyjnych, to właśnie ich dziedzictwo.

Cechowała ich religijna surowość i prostota. Oprócz Biblii, kultem otaczali pracę, która stanowiła silną część ich tożsamości. Swoimi zwyczajami i sposobem życia przypominali (i przypominają) amerykańskich amiszów, którzy są silnie z nimi spowinowaceni. Zostawili po sobie spore, choć podupadłe z racji dziejowych zawieruch, dziedzictwo materialne, ale niewiele w nim – niestety – śladów piśmienniczych. Stanowią rzadkość, poszukiwaną przez pasjonatów mennonickiego dziedzictwa, których z roku na rok przybywa.

Dziedzictwa, które za sprawą lokalnych stowarzyszeń wychodzi z mroków niepamięci, ukazując oryginalność niezwykłej społeczności, trochę tajemniczej i niedostępnej, odgradzającej się od zgiełku świata, strzegącej swojej moralności głęboko zakorzenionej w Biblii, gotowej do podejmowania „wędrówek ludów” w poszukiwaniu tolerancji i spokoju. Krajom, które przyjmowały mennonitów, nowi przybysze odwdzięczali się ciężką pracą, podatkową sumiennością i lojalnością, w takim zakresie, na jaki pozwalały im surowe zasady religijne.

W imię tych zasad odmawiali na przykład służby wojskowej, co było powodem prześladowań, m.in. ze strony króla Prus Fryderyka Wilhelma II, który wydał edykt antymennonicki, znacząco ograniczający ich prawa majątkowe. Skwapliwie wykorzystała to zresztą caryca Katarzyna II, oferując mennonitom dogodne warunki osadnictwa, z czego wielu skorzystało, osiedlając się w delcie Dniepru. Z Polski mennonici definitywnie wyjechali przed wkroczeniem Armii Czerwonej w 1945 roku, po której nie mogli spodziewać się niczego dobrego. Pozostawili po sobie charakterystyczny krajobraz, drewniane chaty, cmentarze i… szum wierzb.

Dzisiaj ich historia frapuje i kusi. Byli naszymi sąsiadami, ich pot i krew wsiąkały w polską ziemię. Tutaj spoczywają prochy ich przodków. Są częścią naszej historii. Są częścią tożsamości naszych Małych Ojczyzn, choć mocno zapomnianą i zakurzoną. Dzisiaj w Polsce nie ma mennonitów i zapewne ich już nie będzie. Będzie za to ich historia, najczęściej dla nas miła, choć zdarzało się, że niektórzy mennonici, zwłaszcza w Prusach Wschodnich, podjęli współpracę z hitlerowskimi Niemcami. O tym nie zapominamy. Oni – na szczęście – też.

Nie wróci już klimat, tak opisujący mennonitów:

Głową rodziny mennonickiej był ojciec. Żona zaś opiekowała się dziećmi, ona też miała być ich pierwszą kierowniczka duchowną. „Mężczyźni mennonici – jak zanotował pewien kronikarz – jawili się jako uprzejmi, ale dość chłodni. W domu przebywali rzadko, większość dnia spędzali w polu.
Kobiety – wręcz przeciwnie. Najczęściej otoczone gromadką dzieci, w czepku i fartuchu okrywającym ciemną, zapiętą na haftki suknię. Skromną, bo brak guzików i kieszeni symbolizował rezygnację z dóbr materialnych i zwrócenie ku Bogu. Nie znosiły żadnych nowinek w strojach.”
Matki dzień spędzały na pracy i modlitwie. Strzegły dzieci przed wiejskimi potańcówkami i hucznymi zabawami. Przyłapanie mennonity na weselu mogło się dla niego skończyć karą kościelną. Surowej karności kościelnej mennonici przestrzegają do dziś.

Odeszli z Polski definitywnie, choć wciąż są w jakiś sposób obecni – krajobrazem i dziwną tajemniczością. Ich historia na polskich ziemiach pociąga, bo jest historią liczącą wiele setek lat, która aż prosi się o gruntowne zbadanie. To się od jakiegoś czasu dzieje. I dobrze. Jako Polacy byliśmy dla menonitów gościnni. Mogli u nas żyć i się rozwijać, choć zapewne, jak to wśród ludzi i sąsiadów, nie brakowało napięć. Jednak to nie my byliśmy powodem ich „wędrówek ludów”.

Dzisiaj przyjeżdżają powodowani potrzebą szukania swoich korzeni. Przemierzają cmentarze i nadwiślańskie polne drogi, ocienione wierzbami, które sadzili ich przodkowie. Poznając historię swoich rodzin przy okazji poznają historię Polski, której – w odróżnieniu np. od przyjeżdżających w podobnym celu do Polski Żydów – są ciekawi i chłonni. Chętnie rozmawiają i dziwią się, jak wiele odnajdują tutaj fryzyjskich krajobrazów i klimatów. Z roku na rok ich przybywa, co skwapliwie wykorzystują gminy i stowarzyszenia, czujące „klimat” mennonicki. Dlatego zapraszam do Chrystkowa, zwłaszcza bydgoszczan, bo naprawdę warto zerknąć, poczuć i posmakować, kim byli ci tajemniczy i dziwni mennonici.

Zaproszenie

Stowarzyszenie Inicjatyw Niemożliwych RAZEM zaprasza na Weekend Mennonicki w dniach 13-14 czerwca w Chrystkowie koło Świecia w godz. 12.00-19.00. Nie zabraknie jadła z kuchni mennonickiej, starej spiżarni Chrystkowa, miodów i owoców, pracującego w swej kuźni kowala, warsztatu wikliniarza i rzeźbiarza, przejazdów bryczkami, występów muzycznych i licznych konkursów z nagrodami.

P.S. Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna, której mam zaszczyt być prezesem, ogłosiła III edycję konkursu fotograficznego “Pokaż swój region”. Specjalną kategorią tegorocznego konkursu są właśnie mennonici, których śladów w kujawsko-pomorskiem chcemy szukać. Tutaj jest regulamin konkursu, któremu patronują “Express Bydgoski” i “Nowości”. Zapraszam fotografików, fotoamatorów i wszystkich pasjonatów pstrykania do przesyłania zdjęć. Niezłe nagrody czekają.