W czasie I wojny światowej w Piotrogrodzie zwolennicy przyznania autonomii Królestwu Polskiemu ścierali się z przeciwnikami przyznania Polakom jakichkolwiek ustępstw.
Po wybuchu I wojny światowej rozpoczęły się pertraktacje między państwami Ententy dotyczące podziału przyszłych zdobyczy terytorialnych. Doprowadziły one do zawarcia umowy, podpisanej w dniu 5 września 1914 roku w Londynie przez przedstawicieli Rosji, Francji i Wielkiej Brytanii. W porozumieniu otwarcie zaznaczono, iż „głównym celem trzech mocarstw Trójporozumienia powinno być doszczętne zniszczenie niemieckiej potęgi, trwałe zniweczenie dążeń i możliwości Niemiec osiągnięcia militarnej i politycznej hegemonii”.
Na podstawie tej umowy rosyjski minister spraw zagranicznych Sergiej Sazanow przedstawił w dniu 14 września 1914 roku w Piotrogrodzie ambasadorom Francji i Wielkiej Brytanii projekt przewidujący aneksję na rzecz Rosji terenów nad dolnym Niemnem oraz Galicji Wschodniej. Ponadto do Polski, będącej integralną częścią Rosji, miało włączyć wschodnią część Poznańskiego, Śląsk oraz zachodnią Galicję.
Ówczesne zamierzania Rosji sprecyzował car Mikołaj II w rozmowie z francuskim ambasadorem M. Paleologue w dniu 21 listopada 1914 roku wskazując, że Niemcy winny utracić Wielkopolskę, Pomorze, część Śląska oraz Prusy Wschodnie, natomiast Austro-Węgry Galicję oraz Bukowinę.
Jednocześnie z inspiracji Sazanowa I. Aleksiejew przygotował mapę przyszłej Europy, opublikowaną w Moskwie w końcu 1914 roku. W porównaniu do propozycji rosyjskiego szefa dyplomacji z września 1914 roku przedstawiony na mapie program aneksyjny ma jeszcze większy zakres. Do przyszłej Rosji zamierzano włączyć także Prusy Wschodnie, a do autonomicznej Polski całe Pomorze.
Tak wielkie plany aneksyjne Piotrogrodu były możliwe, gdyż mocarstwa zachodnie nie wnosiły żadnych zastrzeżeń do planów terytorialnych swego wschodniego sojusznika. Francja w pełni popierała rosyjskie planu znacznego osłabienia Niemiec, natomiast Wielka Brytania, niechętna zbytniemu wzmocnieniu Rosji, wolała nie precyzować swojego stanowiska na tym etapie wojny.
Rosyjskie plany przewidywały także przekształcenie Austro-Węgier w trialistyczną monarchię w składzie” Cesarstwo Austrii, Królestwo Czech oraz Królestwo Węgier. W skład Cesarstwa Austrii miały wchodzić jedynie dziedziczne prowincje Habsburgów. Do Królestwa Czech, oprócz rdzennych ziem czeskich, miano także włączyć Słowację oraz Morawy. Natomiast Królestwo Węgier miało wraz z Rumunią uzgodnić przynależność Siedmiogrodu.
Po zdobyciu przez Rosjan Lwowa nowo mianowany namiestnik Galicji hr Georgij Bobriński jednoznacznie zadeklarował, iż cała Galicja wschodnia wraz z Łempkowszczyzną jest odwieczną częścią Rosji, a zamieszkała na tych ziemiach ludność zawsze była rosyjska. Po spodziewanym zajęciu Galicji Zachodniej jej włączenie do Królestwa Polskiego uzależnił od pełnej lojalności Polaków wobec Rosji. Równocześnie uznał ziemię sądecką za obszar etnicznie rosyjski, który musi zostać odłączony od Galicji Zachodniej.
Brutalna rusyfikacja Galicji Wschodniej, represje wobec Ukraińców, szykanowanie Kościoła grekokatolickiego, czego jaskrawym dowodem było aresztowanie i wysłanie w głąb Rosji metropolity Andrzeja Szeptyckiego sprawiły, iż wyparcie Rosjan i ponowne wkroczenie wojsk austriackich zostało powitane z olbrzymią radością nie tylko przez Polaków, ale także przez Ukraińców.
Polska prowincja Cesarstwa Rosyjskiego ma na wspomnianej mapie niezmiernie interesujące granice, które w znacznej mierze przypominają kształt państwa polskiego powstałego po II wojnie światowej w wyniku postanowień konferencji jałtańsko-poczdamskiej.
Granica projektowanej autonomicznej prowincji polskiej przebiega od Karpat biegiem rzeki Odry po Zalew Szczeciński, z tym że Szczecin pozostaje po niemieckiej stronie granicy, podobnie jak Wrocław i Głogów. Do Polski miało należeć całe wybrzeże bałtyckie po Gdańsk, który jednak został wyłączony z części polskiej i bezpośrednio włączony do Rosji. Od Gdańska granica kieruje się na południe ku Bydgoszczy, z tym że tereny położone po obu stronach dolnej Wisły należą do Rosji. Następnie linia graniczna przecina Wisłę w pobliżu Torunia, który ze względu na swoje strategiczne położenie zostaje włączony do Rosji. Od Torunia granica biegnie równoleżnikowo ku twierdzy Osowiec, która pozostaje w granicach Polski. Całe Prusy Wschodnie z Suwalszczyzną stanowią integralną część Rosji.
Od Osowca aż po Karpaty granica ma znów charakter południkowy, przy czym Białostocczyzna, wschodnie Podlasie, Chełmszczyzna i Ziemia Przemyska pozostają w składzie Rosji, natomiast Łomża. Siedlce, Lublin i Rzeszów przypadają Polsce. Całe Prusy Wschodnie z Suwalszczyzną stanowią integralną część Rosji. Z kolei granica na południu, przebiegająca wzdłuż Karpat, przewidywała pozostawienie po stronie polskiej dużej części Orawy, Spisza i Śląska Cieszyńskiej.
W porównaniu do tej mapy współczesna Polska ma korzystniejsze granice zarówno na zachodzie, północy i wschodzie. Dotyczy to przede wszystkim Dolnego Śląska, Mazur, Warmii, Żuław Gdańskich, Podlasia i wschodniej Lubelszczyzny.
Jednak wówczas była to propozycja, która mogła zyskać poparcie pewnej części Polaków. Pomimo niekorzystnego przebiegu granicy wschodniej decydujące znaczenie miało zjednoczenie ziem trzech zaborów i włączenie do Polski znacznych obszarów na zachodzie oraz północy. W ten sposób nastąpiłaby realizacja politycznych planów Dmowskiego, zakładającego, iż jedynie w przypadku postawienia na zwycięstwo Rosji istnieje szansa na zjednoczenie ziem Polski i uzyskanie korzystnych granic na zachodzie.
Plany Sazanowa przyznania Polakom autonomii od początku budziły zdecydowany opór wpływowych kręgów rosyjskiego dworu i administracji, przeciwnych jakimkolwiek ustępstwom wobec Polaków.
W obliczu klęsk rosyjskich koncepcje Sazanowa szybko zdezaktualizowały się. Katastrofalna klęska w Prusach Wschodnich, a następnie utrata Królestwa Polskiego przerwały wszelkie studia nad planami aneksji ziem niemieckich. Od tej pory władze rosyjskie opowiadały się za „pokojem bez aneksji”, obawiając utraty Królestwa Polskiego oraz Litwy na rzecz Niemiec. Równocześnie w dalszym ciągu starano się nie dopuścić do umiędzynarodowienia sprawy polskiej. Tym większym szokiem dla Piotrogrodu był ogłoszony przez cesarzy Niemiec i Austro-Wegier akt 5 listopada 1916 roku, zapowiadający powstanie samodzielnego państwa polskiego. Doprowadził on do zintensyfikowania prac nad statusem Polski w ramach państwa rosyjskiego. Nie zostały one zakończone do końca istnienia cesarstwa. Dopiero nowe władze rosyjskie uznały prawo Polski do utworzenia niepodległego państwa.
Wybrana literatura:
P. Eberhardt – Projekty aneksyjne Cesarstwa Rosyjskiego wobec ziem polskich podczas I wojny światowej
A. Achmatowicz – Polityka Rosji w kwestii polskiej w pierwszym roku Wielkiej Wojny 1914-1915
W. Toporowicz – Sprawa polska w polityce rosyjskiej 1914-1917
