Dymitr Szostakowicz napisał 15 symfonii. Zastanawiałem się, którą wybrać do przedstawienia. Bez zbędnej oryginalności zdecydowałem się na
Symfonię nr 5 d-moll op.47.
Nie jest to wybór oryginalny. Piąta symfonia jest jedną z najbardziej znanych i często wykonywanych na scenach całego świata.
Dymitr Szostakowicz urodził się w 1906 roku w Sankt Petersburgu. Jego dziadek Bolesław Szostakowicz był uczestnikiem Powstania Styczniowego, który został zesłany na Syberię do Narimu koło Tomska. Po odbyciu kary Bolesław został na Syberii i został bankierem w Irkucku. Odniósł duży sukces, posiadał liczną rodzinę. Ojciec Dymitra, Dymitr Bolesławowicz Szostakowicz (wtedy jeszcze pisali się po polsku – alfabetem łacińskim) został wysłany do Petersburga na studia. Ukończył fizykę i matematykę i już nie wrócił na Syberię. Pracował u Mendelejewa.
Dom rodzinny Szostakowicza
Dymitr-junior wykazał się talentem muzycznym w wieku 8 lat gdy jego matka (z domu Sofia Kokulina, która również przybyła z Syberii) zaczęła udzielać mu lekcji gry na fortepianie. Wcześnie zaczął komponować. W 1918 roku napisał marsz żałobny ku czci dwóch liderów Partii Kadetów zamordowanych przez bolszewików. Rok później, mając 13 lat został przyjęty do Konserwatorium, gdzie stał się protegowanym Głazunowa. Głazunow uczył go kompozycji, ale więcej czasu poświęcał Dymitrowi Maksymilian Steinberg. Fortepianu uczył się u Leonida Nikołajewa.
Szostakowicz w 1925 roku
Petersburskie Konserwatorium ukończył w 1926 roku. Miał kłopoty z egzaminem z Metodologii Marksistowskiej, do którego podchodził kilka razy. Jego pracą dyplomową była I Symfonia f-moll. Szostakowicz pisząc ją był pod wpływem dokonań Prokofiewa i Strawińskiego. Ta symfonia został bardzo dobrze w Rosji przyjęta i otworzyła mu drogę do kariery.
Początkowo Szostakowicz traktował swoja karierę pianistyczną na równi z komponowaniem. W 1927 roku brał udział w pierwszym konkursie chopinowskim w Warszawie, gdzie został uhonorowany wyróżnieniem. W Warszawie spotkał dyrygenta Bruno Waltera, który był pod wrażeniem jego I Symfonii. Skutkiem rozmów było poświęcenie się przez Szostakowicza kompozycji i rezygnacji z występów pianistycznych.
Kompozycje w kilku następnych latach odchodziły od neoklasycznego kanonu. Szostakowicz rozwijał swój język i formy muzyczne. Nie zauważył, że w latach 30. Stalin umocnił swoją władzę i że obowiązuje w sztuce realizm socjalistyczny (socrealizm).
Socrealizm w muzyce oznaczał monumentalne podejście i egzaltowaną retorykę bazującą na optymizmie.
W 1934 roku wystawiono operę Szostakowicza Lady Makbet Msceńskiego Powiatu. Premiera został przyjęta świetnie. Zarówno publiczność, jak i oficjalne, partyjne czynniki wychwalały socjalistyczny, radziecki charakter opery. Niespodziewanie dwa lata później w organie partyjnym, Prawda, na polecenie samego Stalina pojawiła się zjadliwa krytyka opery i stylu Szostakowicza. Styl ten został określony jako prostacki, wulgarny i prymitywny. To co pojawiało się w Prawdzie było bezdyskusyjnie obowiązujące również w środowisku muzycznym. Szostakowicz został napiętnowany.
Szukał pomocy u marszałka Tuchaczewskiego, najwybitniejszej jednostki w Armii Czerwonej. Nie mógł gorzej trafić. Wkrótce rozpoczęły się czystki w wojsku, a Tuchaczewski stał się jedną z jej głównych ofiar. Wielu z przyjaciół i znajomych Szostakowicza zostało aresztowanych i zesłanych do łagrów. Szostakowicz przez rok bał się, że podzieli ich los. Po próbie generalnej 4 Symfonii, którą napisał w 1936 roku, zdecydował się ją wycofać z publicznego wykonania. Być może ktoś mu doradził takie posunięcie.
W takiej atmosferze przystępował do tworzenia 5 Symfonii. Zdawał sobie sprawę, że może to być gra o życie. Napisał ją w okresie między kwietniem a lipcem 1937 roku. Pierwsze wykonanie odbyło się 21 listopada w Leningradzie. Orkiestrą dyrygował Jewgienij Mrawiński.
Symfonia składa się z czterech części:
- 1. Moderato.
- 2. Allegretto.
- 3. Largo.
- 4. Allegro non troppo.
Instrumentacja: 2 flety i pikolo, 2 oboje, 2 klarnety, 2 fagoty i kontrafagot, 4 rogi, 3 trąbki, 3 puzony, tuba, kotły, werbel, bęben, triangel, cymbały, tam-tam, glockenspiel, ksylofon, 2 harfy, fortepian, czelesta i smyczki.
Kilka dni przed premierą w gazecie Wieczernaja Moskwa ukazał się reportaż z prób orkiestry. W artykule pojawiło się stwierdzenie, że symfonia ta to „Kreatywna odpowiedź radzieckiego artysty na uzasadnioną krytykę.” To określenie funkcjonowało odtąd jako nieoficjalny tytuł dzieła. W sowieckiej Rosji takie artykuły nie ukazywały się bez przyczyny. Była to wskazówka, czytelna dla wszystkich.
Premiera zakończyła się niebywałym sukcesem. Obecny na sali Mścisław Roztropowicz wspominał, że owacja trwała ponad 40 minut. Zarówno oficjalna krytyka, jak i szeroka publiczność wyrażała się o tym utworze w superlatywach. Każda strona miała ku temu swoje powody. Czynniki oficjalne uznały, że symfonia, zwłaszcza część IV, napisana jest jako hymn na cześć Stalina, co sam dyktator chętnie przyjął do wiadomości.
Publiczność na koncercie początkowo zachowywała się tak jak powinna, tzn. wszyscy udawali podziw, gdyż wiedzieli, że tego się od niej oczekuje. W miarę rozwoju utworu podziw ten stawał się szczery. Autentyczne wzruszenie miało miejsce podczas trzeciej części, która przypominała swoim charakterem i melodyką prawosławne requiem – panichida.
Oficjalny ton został rozwinięty przez Aleksieja Tołstoja, który widział 5 Symfonię jako personifikację radzieckiego człowieka. W pierwszej części bohater-kompozytor przeżywa psychologiczny kryzys, zbierając siły i energię. Druga część przynosi zwłokę, odpoczynek i wytchnienie. W części trzeciej zaczyna się formować nowa osobowość, która odpowiada potrzebom nowej epoki. W finale zwycięstwo – nadzwyczajny wzrost optymizmu.
Tołstoj podsumował świetne przyjęcie symfonii tak: „Nasza publiczność jest niezdolna do akceptacji dekadenckiej, ponurej i pesymistycznej sztuki. Nasza publiczność reaguje entuzjastycznie na wszystko co jest jasne, czyste, radosne i optymistyczne.”
Aleksiej Tołstoj
Jak Szostakowicz uzyskał taki zwrot w ocenie swoich dzieł ? - Odszedł od dotychczasowego kierunku rozwoju swojej muzyki. Zrezygnował z orkiestrowej koloryzacji i bardzo szerokiego zakresu skali. Zmniejszając skalę znacznie też uprościł swój język wyrazu. Tutaj wykorzystał pewne schematy z utworów Mahlera. Szostakowicz zainteresował się muzyką Mahlera w 1927 roku z inspiracji swojego przyjaciela Iwana Sollertińskiego. W 5 Symfonii można dostrzec wpływ struktury 4 Symfonii Mahlera. Podobieństwo polega na oszczędnej, uproszczonej budowie pierwszej części i stopniowej rozbudowie aż do triumfalnego finału.
Szostakowicz i Sollertiński
Jest bardzo możliwe, że Szostakowicz zrobił to celowo, będąc w sytuacji przymusowej napisania utworu, który spodoba się Stalinowi. Tym niemniej język zapoczątkowany w 5 Symfonii stosował już w wszystkich pozostałych symfoniach. Nie oznacza to, ze powielał Mahlera. Po prostu zrezygnował z takich form wyrazu, które były trudne w odbiorze dla szerszego grona słuchaczy.
Finał symfonii wzbudził dyskusję o wydźwięk Finale. Czy jest to prawdziwy hymn zwycięstwa Stalina czy też jego parodia ? Wątpliwości w szczerość kompozytora wzbudzało jakby przesadnie radosne brzmienie. Dużo później Szostakowicz tak to przedstawił: „To uradowanie było wymuszone, kreowane pod przymusem, tak jak w Borysie Godunowie. To było tak jakby ktoś walił cię laską i mówił: ‘w twoim interesie jest się cieszyć, w twoim interesie jest się cieszyć’, a ty podnosisz się chybotliwie i odmaszerowując mamroczesz: ‘nasz interes to radować się, nasz interes to radować się.”
Odbiór sztuki w sowieckiej Rosji był skażony stosunkiem do socrealizmu. Niemniej jednak symfonie Szostakowicza, z konieczności pisane w tym duchu obroniły się, w przeciwieństwie do dzieł większości socrealistycznych twórców. 5 Symfonia (nie tylko ta) zyskała uznanie w świecie, który nie miał nic wspólnego z stalinowskim widzeniem sztuki. Świadczy to o prawdziwej wielkości tego kompozytora.
Kryzys w stosunkach Szostakowicza ze Stalinem został w 1937 roku zażegnany. Nie na zawsze. Ale o tym to już przy innej okazji.
W music boxie New York Philharmonic Orchestra pod kierunkiem Mitropoulosa.
Na moim Chomiku Moja_muzyka można posłuchać wszystkich symfonii Szostakowicza.
Inne tematy w dziale Kultura
