Od jak dawna Nowy Rok liczymy od 1 stycznia?

Odpowiedź w tekście poniżej. To fragment 17. rozdziału mojej książki Średniowiecze. Korzenie.(PWN 2005, s. 239-241)

Rachuba czasu.Szczególnym rodzajem tekstu, który w dawnych czasach godziło się znać na pamięć, był kalendarz. Dziś widzimy w nim tylko daty wyrażane liczbami, oraz garść imion, ale kiedyś było inaczej. Co najmniej do XVI-XVII wieku podstawową formą podawania daty, nawet w najbardziej oficjalnych dokumentach, było imię świętej osoby, której pamięć czciła specjalna liturgia dzienna. Mówiło się i pisało: w sobotę przed Andrzejem, na św. Jadwigę, {240} w ścięcie ś. Jana, w niedzielę po nawiedzeniu NMP, w piątek po Piotrze w okowach. Czasami dzień był poświęcony pewnemu zdarzeniu pamiętnemu, jak Boże Narodzenie lub Obrzezanie. To ostatnie święto, znane od VI w., przypadało na dzień 1 stycznia, który od 153 p.n.e. był początkiem roku (przedtem był to 1 marca, pamiątka sprzed VII w. p.n.e., kiedy rok miał 10 miesięcy). Zatem od święta obrzezania – Circumcisio - zaczynać się musiał kalendarz. Ponieważ to był zarazem początek stycznia, Janus, z tych dwu słów – występujących razem w incypicie wiersza Principio Jani fit circumcisio Christi (XV w.) – utarła się nazwa cisiojanus, skąd wyszedł spolszczony cyzjojan. Cyzjojan płocki zaczyna się od słów Nowe lato daj, prawie tak samo jak cyzjojan kłobucki Nowe lato i Krzciny boże, to nam daj wszem nasz Boże. Obydwa kładą więc nacisk na początek roku, nie na święto kościelne, co zgadza się z łacińską nazwą tego dnia w niektórych kalendarzach (dies novi anni). Najwyraźniej już w środowisku, które ukształtowało (wcześniejszy bodaj) cyzjojan płocki, liczono lata według tzw. systemu circumcisio, zaczynając nowy rok od 1 stycznia. Stosowała go polska kancelaria królewska już ok.1364, powszechna staje się ta praktyka w Polsce ok. 1450(wszystkie wiadomości o kalendarzu w tym rozdziale podaję za Grotefendem, 1891-1898, i Chronologią polską, 1957). Umiejscowienie Nowego Roku potwierdza polskość tego cyzjojanu, choć jako gatunek jest wytworem regionu sięgającego od południa Niemiec do Polski.

W różnych środowiskach i regionach Europy sytuacja wyglądała rozmaicie. W kronikach średniowiecznych datowanie początku roku na 1 stycznia Grotefend uznaje za rzadkie i podaje tylko przykład kilku datowań u Kosmasa (rok 1099/1100, 1100/1101, 1109/1110). Kroniki czasów karolińskich i późniejsze liczą kolejne lata od Bożego Narodzenia.

W obiegu kościelnym, w kancelariach miast i władców ustalano i przenoszono początek rokuna różne daty: 1 stycznia, 25 marca, 25 grudnia, Wielkanoc. W Bizancjum rok zaczynał się 1 września. Znany i w średniowieczu jako początek roku był 1 marca. Styl marcowy stosowały niezależnie od antycznego i niezależnie od siebie różne regiony: Francja Merowingów, Ruś (do XV w.), Wenecja (do 1797 r.). Dopiero na pocz. XVI w. upowszechnia się w Niemczech {241} data 1 stycznia jako początek roku, we Wrocławiu dopiero w II połowie, podobnie we Francji, w hiszpańskich Niderlandach, na obszarze Włoch. W Trewirze i Kolonii dokonano zmiany z 25 marca na 1 stycznia ok. 1630 r. W wielu regionach zmiana nastąpiła dopiero w XVIII w. (Florencja i Piza 1749, Anglia 1753, Wenecja 1797).

Boże Narodzenie było najstarszą alternatywą dla 1 stycznia, spotykaną już we wcześniejszym średniowieczu (computatio romana) i stosowaną konsekwentnie przez całe średniowiecze w pewnych rejonach (większość obszarów niemieckich, zakon krzyżacki, nadto Mediolan i Genua). Kancelaria papieska, która stosowała od poł. X w. do ok. 1300 system anuncjacyjny (dodając jedynie okresowo do stylu florenckiego styl pizański), wróciła potem do 25 grudnia; XV wiek jest tam okresem współistnienia 25 grudnia, 25 marca i 1 stycznia, który stopniowo zwycięża dopiero w XVII w.: brewiarz rzymski wprowadził zmianę w 1621, zaś kancelaria papieska w 1691.